Soziolinguistika kritikoa (Atik Zra)

2023-05-02  //  Atik Zra  //  Iruzkinik ez

Honela definitu zuten Arizmendi ikastolak soziolinguistika “Bazara” izeneko liburuan:

Soziolinguistika medikuntza da, hizkuntzen egoera sozialaren diagnosirako eta tratamendurako oinarri teorikoak eta metodologia proposatzen duen zientzia.

Egon daitezke definizio kanonikoagoak, egon daitezke definizio akademikoagoak, egon daitezke kaka berari beste bide batetik oratzen dionik, baina, funtsean, muinean, horixe da soziolinguistika (edo, behintzat, horixe da nire soziolinguistika).

Aspaldian aipatu nuen soziolinguistika kritikoari atea ireki behar geniola (eta Allartean-ek hori hartu eta artikulu antologiko hau idatzi). Eta hala da. Botere-harremanei ere begiratu behar diegu soziolinguistikatik, botere-harreman horiek eraldatzeko, proiektu emantzipatzaile baten barruan, kontrabalio positibo batzuk gorpuzteko. Edo.

Nik behintzat horrela ikusten dut soziolinguistika, eraldatzeko tresna bezala, ez dagoenaren berri bakarrik emateko (beharrezkoa dena, jakina), baizik eta dagoena eraldatzeko (edo eraldatzen ahalegintzeko). Azken finean, soziolinguistikak balio behar digu mapa operatiboak eraikitzeko, errealitatean esku-hartzeko behin-behineko kartografiak eraikitzeko (eta, agian, errealitatea eraldatzeko).

Izan ere, soziolinguistikako ikertzaileek zalantzak dituzte, ditugu, ez dakigulako zelakoa den gure ezagutzaren objektua, ez dakigulako zelan esku-hartu. Bilatu behar duguna da praktika teorikoa norabide errealetan haragitzea, teoria eraikitzea esperientzia pertsonaletatik abiatuta, ez gure iragazki ideologiko puruetatik. Errezetarik ez dagoela jakin arren.

Ez zait gustatzen errepikatzea, baina aspaldi idatzi nuen honek jarraitzen du izaten gaurkotasuna. To:

Ez dut inola ere ulertzen soziolinguistika lurretik bi zentimetrora dauden teorikoen zientzia gisa. Interbentzio eta eraldatze zientzia gisa ulertzen dut soziolinguistika, behetik gorako zientzia gisa, Bernardo Penabadek dioen bezala, soziolinguistika pedestrea deituriko horren partaide sentitzen naiz.

Baita honek ere:

Zer da soziolinguistika domestikoa? Egunerokoan hizkuntza dela eta ez dela sortzen zaizkigun mila arazoren aurrean konponbideak bilatzen dituen zientzia-adarra dugu (edo ez da zientzia-adarra, baina berdin zaigu). Begirada mikroa darabil, gertutik ikusteko betaurrekoak. Eta praktikoa da, erabat praktikoa. Eta, beraz, egoera bakoitzean egon daitezkeen faktoretxo guztiak aintzat hartu behar ditugula oroitarazten digu.

Hau guztia ere delako (izan behar duelako) soziolinguistika kritikoa. Edo ez.

Pantailak (Atik Zra)

2023-04-25  //  Atik Zra  //  Iruzkinik ez

Pantailak dira etsai berria edo pantailak dira salbaziorako aukera berria, nondik begiratzen den bata eta bestea, bata ala bestea. Egia da horrekin arazo larria eta larrigarria dugula, egia da askoz gehiago egin zitekeela, egia da hori guztia. Eta honek sortzen ditu elkarrizketetan, sare sozialetan eta abarretan, diskurtso eta eztabaida sutsuak. Eta, azken aldian, gainera, honi lotutako mugimendua egituratu zaigu, eta ez da gutxi, euskaltzaletasunak bizi duen apalaldia kontuan hartuta (bide batez, Biba Pantailaldia! itzela izan da! eta biba Zer non ikusi).

Baina … kontxo, gure arazoa multifaktoriala da eta multifaktoriala den konponbidea behar du. Bai, multifaktoriala, bai. Eta ezin da (sentitzen dut pila bat, baina hala da) pentsatu euskararen erabilera txikiaren erantzule nagusia pantailak direnik. Ezin da, laguntzen duen faktorea da, jakina, baina ez da faktore nagusiena, ez da faktore kritikoena. Hala ere, eta berriro diot badaezpada, gaur eta hemen dugu arazo larri bat horrekin, oso larria, komunitate modura pentsatuta (eta askoz gehiago eta eraginkorrago egin daiteke, duda barik).

Gainera, pantailenak badu gustuko ez dudan foku bat. Eta dira umeak, dira gazteak. Non eta ume eta gazte horiek direnean euskara gehien erabiltzen dutenak (begiratu bestela Kale Neurketen datuei eta Iñaki Iurrebasoren ikerketei). Non eta erabileraren auzia batez ere ebazten denean beste adin tarte batzuetan, jendartean eragin gehien duten adin tarteetan, helduena edo heldu gazteena (Klusterraren proposamen berria da kategoria hau, 44 urte bitartekoentzat). Tatami horietan ere erabiltzen ditugu pantailak, nongura eta noizgura, tatami horietan pantailaz gain, beste mila faktorek dute eragina (gaitasunetik hasita harreman sareetaraino, eta abar).

Politika duinagoak behar ditugu esparru honetan, politika duinagoak eta aurreratuagoak, partxeetatik eta herri ekimenetatik harago. Eta kontsumoa, eta … Baina Libe Mimenzak nik baino hobeto adierazi du: “urgentziaz ohartu eta berehala ikus-entzunezkoen herri estrategia bat zehazteko + diruz hornitzeko + bikoizketa/azpidazketa/sorkuntza makinariak martxan jartzeko”. Hala bedi!

Orburuak (Atik Zra)

2023-04-19  //  Atik Zra  //  Iruzkinik ez

Ostia, pasatu zara, zerikusia al dute orburuek hizkuntzaren biziberritzearekin? Lausoa izan badaiteke ere, nire ustez badute. Izan ere, nik Errigora batez ere orburuekin erlazionatzen dut eta ….

Baina ez naiz etorri Errigorari buruz berba egitera (iruditzen zait gure komunitatearen periferian eragiteko inoiz asmatu dugun tresnarik eraginkorrena, efikazena eta gozoena dela). Errigora hartu dut adibidetzat, batez ere, lurraldetu egiten duelako hizkuntza ekologia (besteak beste) eta bizitza “ospatzen” duelako.

Hizkuntza ekologia. Itsaso Olaizolak ederto esplikatzen du hizkuntza ekologia zer den elkarrizketa honetan:

Eta larrialdi klimatikoa, eta larrialdi linguistikoa, eta larrialdia. Eta Erriberako orburuak, eta Derion Marikobaso (feminismoa, hizkuntza eta ekologismoa batzen duen espazioa). Eta ekotopaketak, eta abar. Hizkuntzari eta hiztunei begiratzeko modu berri bat dakar hizkuntza ekologiak, bai, hizkuntza aniztasuna eta bioaniztasuna zaku berera ekarriz. Aldez edo moldez.

Bizitza ospatzen, bizibide on baterako bidea izan behar da biziberritzea. Hobeto bizitzeko, euskaraz. Hobeto bizitzeko, tokiko jana, tokiko hizkuntza, tokiko harremanen ekosistema. Hobeto eta ganoraz bizitzeko, hizkuntza handiek desazi behar dute. Joseba Barriolak esan zuen bezala:

Ez dugu aurrera egingo dauden espazioak okupatuz euskararekin. Kalitate berria duten espazio berriak sortu behar dira. Bizitza lantzen duten espazioak sortuz. Eta bizitza duina lantzeko espazioak. Ez bizitzari buruz diskurtsoak soilik egiteko eremuak, eremu biziak eta bizigarriak.

Nekea (Atik Zra)

2023-04-03  //  Atik Zra  //  Iruzkinik ez

Aurreko letran mugimenduari buruz egiten nuen berba, eta oraingoan jarraituko dut mugimenduari erreferentzia eginez: N-rekin zer eta nekea! Euskararen aldeko mugimendu sozialak “nekea” du, bai. Azken urteotan zahartzen joan den mugimendua izan da (gazteak ez dira joan mugimendura eta, seguruenik, mugimenduak berak ez du jakin izan gazteei euren espazio propioa egiten).

Eta horrek nekea dakar. Ez duzu indar eta gogo bera 20 urterekin edo 45 urterekin, hori hala da. Eta horrek nekea ez ezik, frustazioa ere badakar. Eta neketik eta frustaziotik nekez erakarri dezake inork. Hori hala da. Eta behin eta berriro gurpil zoroan bueltaka eta bueltaka, gelditu ezinik.

Nekea deitu diot, apalankatuta dagoela ez esatearren (edo). Errotari eragiten jarraitzeko indarrez eskas, mugimendua elikatzen segitzeko indarrez eskas, ogibide bihurtu bai baina ez militantziak dakarren indarrarekin, ba nekea, nekea eta nekea. Eta neketik ateratzeko errezeta handiegirik ez: ze, klaro, uzten badugu guk gurdia, nork tiratuko du? Eta berriro gurpil zoroan eta errotondan (taloan) jira eta bira.

Eta kexak. Gazteak ez datoz (zelan joango dira ba?), gazteei hau guztia ez zaie inporta (baina eurak dira erabilerarik altuena dutenak), gazteak dira … (mila adjektibo jarri ahal zaizkie, zuek seguru nik baino irudimen handiagoa duzue), eta abar. Gazteak kriminalizatzea, baina gazteei entzun barik. Asko egiten dugu berba gazteei buruz (jardunaldiak, ikerketak eta abar), baina zer gutxi entzuten diegun gazteei (edo zer gutxi uzten diegun euren bide propioa egiten).

Eta, bitartean, gero eta nekatuago, gero eta zaharrago. Eta biba Gazte euskaltzaleen sarea!

Mugimendua (Atik Zra)

2023-03-28  //  Atik Zra  //  Iruzkinik ez

Esaten nuen doktore-tesian eta errepikatuko dut: hizkuntza gutxituen aldeko esfortzu kolektiboek ez dute jaso mugimendu sozialen teorikoen aldetik orain arte arreta handirik. Baina hizkuntza baten biziberritzea mundua edo munduaren zati bat eraldatu nahi duen ekintza kolektiboaren modu bat dela uste dut.

Nazioarte mailan, hala ere, hizkuntza aktibismoa bai aztertu da (nahiz eta hizkuntzen biziberritzearen inguruan kokatzen diren ikertzaile gehienak). Eta honela definitzen du, adibidez, Kai Heidermann-ek: “Hizkuntza gutxituaren aldeko aktibismoa (…) ekintza kolektiboko forma iraunkor eta antolatuak dira, hizkuntza gutxituaren eragileek aurrera eramanak, hizkuntza-mendekotasuna gelditu eta, ahal den neurrian, mendekotasun horri buelta emateko”.

Baina zer ekarpen egiten diote mugimendu sozialek hizkuntzen biziberritzeari? Biziberritzeak ahalegin soziala eskatzen du, jendarteak bere egin behar du helburu hori eta horretarako ekin. Izan ere, “eskolak bakarrik ezin du” esaldi mitikoa mudatuz, honako hau ere esan daiteke: “gobernuak bakarrik ezin du”. Hizkuntzaren biziberritzea arrakasta izateko, gobernuak bakarrik ezin du, zaila du bide demokratikoen bidez tankera honetako aldaketak eragitea; baina, era berean, mugimendu sozialek ere muga nabarmenak dituzte eurek bakarrik biziberritzea arrakastaz gauzatzeko. Bien arteko elkarlana beharrezkoa da.

Mugimendua, baina, ezinbestekoa da (Jon Sarasuak honela deitzen du: “euskaraz bizitzeko hautu antolatua”) eta, seguruenik, biziberritze ahalegin guztien oinarrian dago. Hauspo ditzagun, ba, mugimendu hauek guztiak.

Legitimitatea (Atik Zra)

2023-03-21  //  Atik Zra  //  Iruzkinik ez

Nork du legitimatea? Nork ez du? Maialen Sobrinoren ahotsean irakurri nuen hau: euskalduntasuna ez da duty free. Eta bertan agertzen dira Aurora eta Garazi batzuk, gurean diren Aurora eta Garazi askoren testigantza.

Eta hori lotzen da lehenago aipatutako Grekin, Garbizalekeriarekin. Nork du legitimitatea? Nork ez du? Zelan lortzen da legitimitatea? Zelan eskuratzen da legitimitatea? Zerikusirik al du horrek euskalkiekin? Mila galdera eta erantzun gutxi, edo erantzunak bai, baina erantzutea erraza da, hori gauzatzea ez dakit horren erraza denik.

Hiztun berrien inguruan azken urteotan ikerketa askotxo egin dira gure inguruan (ez bakarrik euskararen kasuan, galiziera, galesera eta beste hizkuntza gutxitu batzuen inguruan). Eta hor legitimitatea kontzeptu klabea da. Eta horretan gakoa da bakoitzak bere burua hiztun legitimotzat hartzea eta besteek hori ere hautematea. Eta, askotan, horretarako hizkuntzaren aldaerek garrantzi handia dute, bakoitzaren pertzepzioa eta besteena bateratzeko.

Baina, honetan guztian, badu beste faktore batek eragina: ama hizkuntzaren ideologia. Aspalditxo ekarri nuen blogera eta gaur ere gustatuko litzaidake tartetxo bat egitea: ideologia horren arabera, familian ikasitako hizkuntzak erabat eta bizitza guztirako baldintzatzen du pertsona eta hizkuntza hori da onen menperatuko duena; era berean, pertsonaren lehen (“ama”) hizkuntza ez dena ezin da hain ondo ikasi, hain zuzen ama-hizkuntza ez delako.

Eta ideologia horrek kalte egingo digu, kalte latza. Eta eraso egin beharko diogu diskurtsotik eta praktikatik. Eta legitimitatea aitortu euskara dakien guztiari, behingoz eta behin betiko. Esentzialismo guztietatik urrun.

Kontakizuna

2023-03-16  //  Sailkatu gabea  //  Iruzkinik ez

By Jon Sarasua (Harizko zubiak izeneko liburutik kopiatutako txatalak).

Euskarari buruz jendeak barneratua zuen kontakizunean, autopertzepzioan eta etorkizun-ikuspegian (kontakizunaren bi adar dira horiek) eraldaketa gertatu zen, jauzi bat. Sarritan aipatu izan dugu Garabideko formazioetan autokontakizun berritu horren alde bat: hizkuntza zaharra eta zaharkitua zena, etorkizuneko hizkuntza izango zela. Mundu garaikide “moderno” bizkor zetorrela sumatzen zuten, eta mundu horretan haien seme-alabak euskaraz ariko ziren. Beren sustrai kulturalei eutsiz izango ziren, aldi berean, aurreratuak, modernoak. Lizardik askoz lehenago jadanik formulatu zuena: Izkuntza larrekoa, nai aunat ere noranaikoa. Noranahikoa. Horretarako prestatu zuen euskara, estandartzetik hasita eta Suazerek ukatzen zuen fisika nuklearra euskaraz prestatzeraino. Bisio bipil hura, nolabait, eraginkorra izan zen gure loratze partzial horretarako.

Baina kontakizun hartan bazen beste alde bat, delikatuagoa dena azaltzen, dituen inplikazio politikoengatik. Autokontakizun horretan, euskarak bazuen beste amets-dimentsio lauso bat: etorkizun gizatiarrago baten hizkuntza izango zen, gizarte justuago baten hizkuntza, berdintasun mezu, mundu eta herri hobe baten garraio.

Eta bat nator, baina, hala ere, bigarren hori nire ustez ez da horren lausoa. Ze, euskararen biziberritzearen abiapuntua ikastolek eta helduen euskalduntzeko mekanismoek abiarazi bazuten, zelan esplikatu daiteke zona erdaldun(du) askotan horren aldeko pausoak ere sendoak izatea? Zelan esplikatu Bilbo eta inguruetan, Gasteiz eta Araba osoan, Iruñean edo Lizarran edo Agoitzen jendeak euskara ikastea edo euren alaba-semeak euskara ikastera bidaltzea? Nire ustez, sustrai kulturalek izan zezaketen pisua, baina ez erabatekoa eta ezta nagusia ere. Nire ustez, mundu hobe baten garraio horrek esplika dezake soilik modu sendo batean guraso eta gazte horien guztien hautua. Baina, tira, …. kontakizuna kontatzen hasi behar da inoiz.

Klasea (Atik Zra)

2023-03-14  //  Atik Zra  //  Iruzkinik ez

Hizkuntza (eta, beraz, hizkuntzen biziberritzea) hainbat aldagairekin gurutzatzen da: generoa, adina, politika, jatorria … eta klasea. Eta, gainera, azken aldion berba asko egiten da klaseari buruz eta euskaldunen balizko pribilegioei buruz. GKSren ingurukoek hauspotu dute eztabaida hau, azken Artekako artikulu hau lotsagarria bada ere.

Gai korapilatsua da, mila ertz dituena (bi ertz erakustearren, bata Onintza Enbeitarena eta bestea Paul Beitiarena). Hizkuntza minorizatua dugu gurea eta munduan, oro har, hizkuntza minorizatuen hiztunak izan ohi dira pobreak (kasu eta herri gehienetan, pobreenak). Gurean, baina, ez da horrela. Errenta-mailaren beheko erpinetan gaztelaniaz eta frantsesez mintzo direnak baitaude (kasu askotan, gainera, gaztelania edo frantsesaren ezagutza eskasarekin). Eta euskal hiztunak, batez ere, klase ertainean kokatzen dira (baldin eta hori esistitzen bada). Hortaz, goiko erpinean ere gaztelania eta frantses hiztunak ditugu (gurean negozioak espainolez edo frantsesez egiten dira, maifren!). Baina Paul Beitiak errepaso askoz potoloagoa eta datuz askoz hornituagoa egin zuen eta merezi du horri kuku egitea.

Posible al da euskara biziberritzea baldin eta klase konfigurazioaren (edo errenta-mailaren) goiko eta beheko erpinek hizkuntza hori hartzen ez badute? Galdera erretorikoa da, jakina, ze erantzuna argia da: EZ. Eta, horretarako, seguruenik gaur baino askoz gehiago hartu behar da kontuan hizkuntzek (edo hizkuntzen dinamikek, zehatzago esanda) duten izari ekonomikoa. Aitor Bizkarraren berbetan adierazita, “nago hizkuntza baten errotze ekonomikoaren aspektu hau ez dela behar bezala baloratu eta behar adina aldiz azaleratu gurean, eta, azterketa sakon bat egin beharko litzatekeen arren, esango nuke lehenbiziko gainbegiradan euskararen izaera eta kapitalaren logika ez datozela bat”.

Ba hori, nik ez dut erantzunik, baina bai iruditzen zait hartu behar dela aintzat klasea biziberritze ahaleginetan (eta, seguruenik, batez ere enpresak euskalduntzea helburu badugu).

Jakintza (Atik Zra)

2023-03-07  //  Atik Zra  //  Iruzkinik ez

Biziberritzearen inguruan gero eta jakintza gehiago dugu, bai gurean bai nazioartean (hala ere, oraindik jakintza handiagoa dago hizkuntza galtzearen inguruan, baina tira). Itxaropen iturria da Miguel Rodriguez Carnotarentzat, zenbat jende on ari den soziolinguistika egiten Galizian, zenbat jakintza pilatzen ari den han. Uste dut gurean oraindik jakintza handiagoa dugula han baino (nahiz eta ez dut uste nahikoa denik).

Miguel Rodriguezek, baina, uste du hedapen sozial txikia dutela Galizian soziolinguistika egiten ari direnek. Hizkuntzak, bere ustez, informatutako herriek salbatzen dituzte. Eta ikerketek bere lekuan kokatu dute galizieraren arazoa, bere koordenatu historiko, sozial eta politikoetan.

Egia da hori, gurean ere. Inoiz baino ikerketa gehiago dugu gurean hizkuntza biziberritzeari buruz, kuantitatiboak zein kualitatiboak. Unibertsitateetan ikerketa talde gutxi badabil ere, hor dugu Soziolinguistika Klusterra, gure biziberritzearen ikertegia, hor ditugu ere handik eta hemendik lanean ari diren ikertzaileak (haietako batzuk frankotiratzaileak), hor dugu Bat aldizkaria, eta beste hainbat kontu.

Baina .. galdera bat: posible al da horrenbeste jakintza pilatu arren biziberritzea ez gertatzea? Asko jakin daiteke gaiari buruz eta egoera aldatzeko mekanismo eta palankarik ez aurkitzea? Miguel Rodriguez Carnotak uste du jakintza hori sozializatu behar dela, jendarteratu eta akademiaren mugetatik kanpo hedatu. Eta bat nator, baina, gainera, uste dut jakintza eta ekintza errimatu behar ditugula. Ekintzetatik jakintza berria sortzeko eta jakintzatik ekintza berriak sortzeko. Eta sortzen, eta asmatzen, eta ausartzen, eta ikertzen, eta informazioa hedatzen, eta iritzi pausatuak eraikitzen jarraitu behar dugu, gura zein gura ez.

Azken finean, denborak baino ez du erantzungo: jakintzak irabaziko du ala inertziak, kapitalak eta gutxi batzuen interesak gailenduko dira?

Inposizioa (Atik Zra)

2023-02-28  //  Atik Zra  //  Iruzkinik ez

Hizkuntza gutxituetako kideoi askotan inposizioa leporatu izan digute (bai Katalunian, Galizian zein gurean). Inposizioa? Zeinek zeini? Erdaldun elebakarrei inposizioari buruz berba egiten entzuteak barregura ematen dit, baina, tira, beste hainbat arlotan ere horrela dabiltza (adibidez, emakume feministei feminazi deitzen zaienean, edo genero-ideologiaz berba egiten denean), nahiz eta ez izan kontsolatzeko modukoa.

Inposizioa. Bai, inposizioa, gure eskubideak egunero eta ia leku guztietan zapalduta daudenean. Horrek adierazten dit erdalgintzaren makinaria oso bizirik dagoela. Agian ez dute euskalgintzak izan dezakeen antolakunderik, baina makinaria oso indartsua da, eta poro guztietan antzeman daiteke: hedabideetan, alderdi politikoetan (baita euren burua euskaltzaletzat dutenetan ere), sindikatuetan, eguneroko elkarrizketetan, sare sozialetan, epaitegietan eta botere ekonomikoko guneetan, besteak beste. Ez dira antolatuak egongo (batzuk bai), baina badira eta eragin ikaragarria dute, gureak duen eraginekin alderatzeko modurik ez duena.

Eta askotan ez dugu gura izaten erdalgintza ikusi. Eta hor dago, indartsu, baita gureak ei diren egituretan ere, sendo eta tinko. Adibide bat ipintzearren, Derioko udalaren urteko gastuak hartuko bagenitu, zenbat diru doa erdalgintzara eta zenbat euskalgintzara? (Derioko udalaren adibidea jarri dut, baina ia beste edozein erakunde jarri ahalko nuke). Bilboko Arriaga antzokian, adibidez, zenbat euro gastatzen dira erdarazko jardueretan eta zenbat euskarazko jardueretan? Edo Argia aldizkariak egin zuen publizitatearen banaketako tarta hura, edo …

Beraz, ez dezagun erdalgintza gutxietsi, ez dezagun itsuarena egin, ez zaigu komeni. Aurrean eta parez pare dugun arerio horri aurre egiten ere hasi beharko dugu, inoiz.