Mugimendua (Atik Zra)

2023-03-28  //  Atik Zra  //  Iruzkinik ez

Esaten nuen doktore-tesian eta errepikatuko dut: hizkuntza gutxituen aldeko esfortzu kolektiboek ez dute jaso mugimendu sozialen teorikoen aldetik orain arte arreta handirik. Baina hizkuntza baten biziberritzea mundua edo munduaren zati bat eraldatu nahi duen ekintza kolektiboaren modu bat dela uste dut.

Nazioarte mailan, hala ere, hizkuntza aktibismoa bai aztertu da (nahiz eta hizkuntzen biziberritzearen inguruan kokatzen diren ikertzaile gehienak). Eta honela definitzen du, adibidez, Kai Heidermann-ek: “Hizkuntza gutxituaren aldeko aktibismoa (…) ekintza kolektiboko forma iraunkor eta antolatuak dira, hizkuntza gutxituaren eragileek aurrera eramanak, hizkuntza-mendekotasuna gelditu eta, ahal den neurrian, mendekotasun horri buelta emateko”.

Baina zer ekarpen egiten diote mugimendu sozialek hizkuntzen biziberritzeari? Biziberritzeak ahalegin soziala eskatzen du, jendarteak bere egin behar du helburu hori eta horretarako ekin. Izan ere, “eskolak bakarrik ezin du” esaldi mitikoa mudatuz, honako hau ere esan daiteke: “gobernuak bakarrik ezin du”. Hizkuntzaren biziberritzea arrakasta izateko, gobernuak bakarrik ezin du, zaila du bide demokratikoen bidez tankera honetako aldaketak eragitea; baina, era berean, mugimendu sozialek ere muga nabarmenak dituzte eurek bakarrik biziberritzea arrakastaz gauzatzeko. Bien arteko elkarlana beharrezkoa da.

Mugimendua, baina, ezinbestekoa da (Jon Sarasuak honela deitzen du: “euskaraz bizitzeko hautu antolatua”) eta, seguruenik, biziberritze ahalegin guztien oinarrian dago. Hauspo ditzagun, ba, mugimendu hauek guztiak.

Legitimitatea (Atik Zra)

2023-03-21  //  Atik Zra  //  Iruzkinik ez

Nork du legitimatea? Nork ez du? Maialen Sobrinoren ahotsean irakurri nuen hau: euskalduntasuna ez da duty free. Eta bertan agertzen dira Aurora eta Garazi batzuk, gurean diren Aurora eta Garazi askoren testigantza.

Eta hori lotzen da lehenago aipatutako Grekin, Garbizalekeriarekin. Nork du legitimitatea? Nork ez du? Zelan lortzen da legitimitatea? Zelan eskuratzen da legitimitatea? Zerikusirik al du horrek euskalkiekin? Mila galdera eta erantzun gutxi, edo erantzunak bai, baina erantzutea erraza da, hori gauzatzea ez dakit horren erraza denik.

Hiztun berrien inguruan azken urteotan ikerketa askotxo egin dira gure inguruan (ez bakarrik euskararen kasuan, galiziera, galesera eta beste hizkuntza gutxitu batzuen inguruan). Eta hor legitimitatea kontzeptu klabea da. Eta horretan gakoa da bakoitzak bere burua hiztun legitimotzat hartzea eta besteek hori ere hautematea. Eta, askotan, horretarako hizkuntzaren aldaerek garrantzi handia dute, bakoitzaren pertzepzioa eta besteena bateratzeko.

Baina, honetan guztian, badu beste faktore batek eragina: ama hizkuntzaren ideologia. Aspalditxo ekarri nuen blogera eta gaur ere gustatuko litzaidake tartetxo bat egitea: ideologia horren arabera, familian ikasitako hizkuntzak erabat eta bizitza guztirako baldintzatzen du pertsona eta hizkuntza hori da onen menperatuko duena; era berean, pertsonaren lehen (“ama”) hizkuntza ez dena ezin da hain ondo ikasi, hain zuzen ama-hizkuntza ez delako.

Eta ideologia horrek kalte egingo digu, kalte latza. Eta eraso egin beharko diogu diskurtsotik eta praktikatik. Eta legitimitatea aitortu euskara dakien guztiari, behingoz eta behin betiko. Esentzialismo guztietatik urrun.

Kontakizuna

2023-03-16  //  Sailkatu gabea  //  Iruzkinik ez

By Jon Sarasua (Harizko zubiak izeneko liburutik kopiatutako txatalak).

Euskarari buruz jendeak barneratua zuen kontakizunean, autopertzepzioan eta etorkizun-ikuspegian (kontakizunaren bi adar dira horiek) eraldaketa gertatu zen, jauzi bat. Sarritan aipatu izan dugu Garabideko formazioetan autokontakizun berritu horren alde bat: hizkuntza zaharra eta zaharkitua zena, etorkizuneko hizkuntza izango zela. Mundu garaikide “moderno” bizkor zetorrela sumatzen zuten, eta mundu horretan haien seme-alabak euskaraz ariko ziren. Beren sustrai kulturalei eutsiz izango ziren, aldi berean, aurreratuak, modernoak. Lizardik askoz lehenago jadanik formulatu zuena: Izkuntza larrekoa, nai aunat ere noranaikoa. Noranahikoa. Horretarako prestatu zuen euskara, estandartzetik hasita eta Suazerek ukatzen zuen fisika nuklearra euskaraz prestatzeraino. Bisio bipil hura, nolabait, eraginkorra izan zen gure loratze partzial horretarako.

Baina kontakizun hartan bazen beste alde bat, delikatuagoa dena azaltzen, dituen inplikazio politikoengatik. Autokontakizun horretan, euskarak bazuen beste amets-dimentsio lauso bat: etorkizun gizatiarrago baten hizkuntza izango zen, gizarte justuago baten hizkuntza, berdintasun mezu, mundu eta herri hobe baten garraio.

Eta bat nator, baina, hala ere, bigarren hori nire ustez ez da horren lausoa. Ze, euskararen biziberritzearen abiapuntua ikastolek eta helduen euskalduntzeko mekanismoek abiarazi bazuten, zelan esplikatu daiteke zona erdaldun(du) askotan horren aldeko pausoak ere sendoak izatea? Zelan esplikatu Bilbo eta inguruetan, Gasteiz eta Araba osoan, Iruñean edo Lizarran edo Agoitzen jendeak euskara ikastea edo euren alaba-semeak euskara ikastera bidaltzea? Nire ustez, sustrai kulturalek izan zezaketen pisua, baina ez erabatekoa eta ezta nagusia ere. Nire ustez, mundu hobe baten garraio horrek esplika dezake soilik modu sendo batean guraso eta gazte horien guztien hautua. Baina, tira, …. kontakizuna kontatzen hasi behar da inoiz.

Klasea (Atik Zra)

2023-03-14  //  Atik Zra  //  Iruzkinik ez

Hizkuntza (eta, beraz, hizkuntzen biziberritzea) hainbat aldagairekin gurutzatzen da: generoa, adina, politika, jatorria … eta klasea. Eta, gainera, azken aldion berba asko egiten da klaseari buruz eta euskaldunen balizko pribilegioei buruz. GKSren ingurukoek hauspotu dute eztabaida hau, azken Artekako artikulu hau lotsagarria bada ere.

Gai korapilatsua da, mila ertz dituena (bi ertz erakustearren, bata Onintza Enbeitarena eta bestea Paul Beitiarena). Hizkuntza minorizatua dugu gurea eta munduan, oro har, hizkuntza minorizatuen hiztunak izan ohi dira pobreak (kasu eta herri gehienetan, pobreenak). Gurean, baina, ez da horrela. Errenta-mailaren beheko erpinetan gaztelaniaz eta frantsesez mintzo direnak baitaude (kasu askotan, gainera, gaztelania edo frantsesaren ezagutza eskasarekin). Eta euskal hiztunak, batez ere, klase ertainean kokatzen dira (baldin eta hori esistitzen bada). Hortaz, goiko erpinean ere gaztelania eta frantses hiztunak ditugu (gurean negozioak espainolez edo frantsesez egiten dira, maifren!). Baina Paul Beitiak errepaso askoz potoloagoa eta datuz askoz hornituagoa egin zuen eta merezi du horri kuku egitea.

Posible al da euskara biziberritzea baldin eta klase konfigurazioaren (edo errenta-mailaren) goiko eta beheko erpinek hizkuntza hori hartzen ez badute? Galdera erretorikoa da, jakina, ze erantzuna argia da: EZ. Eta, horretarako, seguruenik gaur baino askoz gehiago hartu behar da kontuan hizkuntzek (edo hizkuntzen dinamikek, zehatzago esanda) duten izari ekonomikoa. Aitor Bizkarraren berbetan adierazita, “nago hizkuntza baten errotze ekonomikoaren aspektu hau ez dela behar bezala baloratu eta behar adina aldiz azaleratu gurean, eta, azterketa sakon bat egin beharko litzatekeen arren, esango nuke lehenbiziko gainbegiradan euskararen izaera eta kapitalaren logika ez datozela bat”.

Ba hori, nik ez dut erantzunik, baina bai iruditzen zait hartu behar dela aintzat klasea biziberritze ahaleginetan (eta, seguruenik, batez ere enpresak euskalduntzea helburu badugu).

Jakintza (Atik Zra)

2023-03-07  //  Atik Zra  //  Iruzkinik ez

Biziberritzearen inguruan gero eta jakintza gehiago dugu, bai gurean bai nazioartean (hala ere, oraindik jakintza handiagoa dago hizkuntza galtzearen inguruan, baina tira). Itxaropen iturria da Miguel Rodriguez Carnotarentzat, zenbat jende on ari den soziolinguistika egiten Galizian, zenbat jakintza pilatzen ari den han. Uste dut gurean oraindik jakintza handiagoa dugula han baino (nahiz eta ez dut uste nahikoa denik).

Miguel Rodriguezek, baina, uste du hedapen sozial txikia dutela Galizian soziolinguistika egiten ari direnek. Hizkuntzak, bere ustez, informatutako herriek salbatzen dituzte. Eta ikerketek bere lekuan kokatu dute galizieraren arazoa, bere koordenatu historiko, sozial eta politikoetan.

Egia da hori, gurean ere. Inoiz baino ikerketa gehiago dugu gurean hizkuntza biziberritzeari buruz, kuantitatiboak zein kualitatiboak. Unibertsitateetan ikerketa talde gutxi badabil ere, hor dugu Soziolinguistika Klusterra, gure biziberritzearen ikertegia, hor ditugu ere handik eta hemendik lanean ari diren ikertzaileak (haietako batzuk frankotiratzaileak), hor dugu Bat aldizkaria, eta beste hainbat kontu.

Baina .. galdera bat: posible al da horrenbeste jakintza pilatu arren biziberritzea ez gertatzea? Asko jakin daiteke gaiari buruz eta egoera aldatzeko mekanismo eta palankarik ez aurkitzea? Miguel Rodriguez Carnotak uste du jakintza hori sozializatu behar dela, jendarteratu eta akademiaren mugetatik kanpo hedatu. Eta bat nator, baina, gainera, uste dut jakintza eta ekintza errimatu behar ditugula. Ekintzetatik jakintza berria sortzeko eta jakintzatik ekintza berriak sortzeko. Eta sortzen, eta asmatzen, eta ausartzen, eta ikertzen, eta informazioa hedatzen, eta iritzi pausatuak eraikitzen jarraitu behar dugu, gura zein gura ez.

Azken finean, denborak baino ez du erantzungo: jakintzak irabaziko du ala inertziak, kapitalak eta gutxi batzuen interesak gailenduko dira?

Inposizioa (Atik Zra)

2023-02-28  //  Atik Zra  //  Iruzkinik ez

Hizkuntza gutxituetako kideoi askotan inposizioa leporatu izan digute (bai Katalunian, Galizian zein gurean). Inposizioa? Zeinek zeini? Erdaldun elebakarrei inposizioari buruz berba egiten entzuteak barregura ematen dit, baina, tira, beste hainbat arlotan ere horrela dabiltza (adibidez, emakume feministei feminazi deitzen zaienean, edo genero-ideologiaz berba egiten denean), nahiz eta ez izan kontsolatzeko modukoa.

Inposizioa. Bai, inposizioa, gure eskubideak egunero eta ia leku guztietan zapalduta daudenean. Horrek adierazten dit erdalgintzaren makinaria oso bizirik dagoela. Agian ez dute euskalgintzak izan dezakeen antolakunderik, baina makinaria oso indartsua da, eta poro guztietan antzeman daiteke: hedabideetan, alderdi politikoetan (baita euren burua euskaltzaletzat dutenetan ere), sindikatuetan, eguneroko elkarrizketetan, sare sozialetan, epaitegietan eta botere ekonomikoko guneetan, besteak beste. Ez dira antolatuak egongo (batzuk bai), baina badira eta eragin ikaragarria dute, gureak duen eraginekin alderatzeko modurik ez duena.

Eta askotan ez dugu gura izaten erdalgintza ikusi. Eta hor dago, indartsu, baita gureak ei diren egituretan ere, sendo eta tinko. Adibide bat ipintzearren, Derioko udalaren urteko gastuak hartuko bagenitu, zenbat diru doa erdalgintzara eta zenbat euskalgintzara? (Derioko udalaren adibidea jarri dut, baina ia beste edozein erakunde jarri ahalko nuke). Bilboko Arriaga antzokian, adibidez, zenbat euro gastatzen dira erdarazko jardueretan eta zenbat euskarazko jardueretan? Edo Argia aldizkariak egin zuen publizitatearen banaketako tarta hura, edo …

Beraz, ez dezagun erdalgintza gutxietsi, ez dezagun itsuarena egin, ez zaigu komeni. Aurrean eta parez pare dugun arerio horri aurre egiten ere hasi beharko dugu, inoiz.

Harrotasuna (Atik Zra)

2023-02-21  //  Atik Zra  //  Iruzkinik ez

Harrotasuna vs. auto-gorrotoa. Honela ere adierazi nezakeen, baina paso, mus. Auto-gorrotoa asko aztertu da (aztertzen ari da) soziolinguistikan, baina harrotasuna ez horrenbeste (arazoa orokorra da: hizkuntza ordezkapena asko ikertu da, baina hizkuntzaren mantentzea ez, are gutxiago hizkuntzari hauspo berria ematea, hizkuntza biziberritzea, alegia). Parentesi bat soziolinguistikako frikientzat: Martin Sarmiento abade galiziarrak gorroto berba darabil XVIII. mendean zeri eta auto-gorrotoari erreferentzia egiteko.

Baina gatozen bada harrotasunera. Txepetxek autokonfiantza deitu zion honi eta normalizazioaren puntu gorena eman. Nago hori baino lehenago kokatu behar dugula, baina tira, ez nator hiztegi honetara beste egileek egin izan dutena kritikatzera. Autokonfiantza hori honela dakarte modu dibulgatiboan Garabidekoek: “hizkuntza komunitate osoak barneratu behar du egoera minorizatuan egon den bere hizkuntzak gaitasun eta ahalmen osoa duela bere behar guztiei erantzuteko”. Nago biziberritzeko lehen baldintza dela …

Izan ere, gutxitutako hizkuntza bat berreskuratzeko lehenengo eta ezinbesteko baldintza hiztunen nahia da, hiztunen benetako borondatea. Hizkuntza komunitateak bere nortasuna babestu nahi ez badu, asimilatua izateko prest baldin badago, kontzienteki edo oharkabean, ez dago ezer ere egiterik. Eta nik horri harrotasuna deitzen diot (izateko nahia edo prestigioa ere deitu ahal den arren). Eta uste dut harrotasun hau behin eta berriro, goiz, arrasti edo gauez, 24/7 elikatzen jarraitu behar dugula, gaur eta hemen, bihar eta hor.

Azken finean, harrotasun honek balio dezake galdera nagusiari erantzuten hasteko (inork ez du erantzun beterik, faktore askok eragiten dutelako eta, seguruenik, ezberdina izan beharko litzateke erantzuna komunitatetik komunitatera): zeintzuk dira bermatu beharreko gutxieneko eta ezinbesteko bizi-baldintzak, hizkuntza batek iraungo badu?

Garbizalekeria (Atik Zra)

2023-02-14  //  Atik Zra  //  Iruzkinik ez

Edo purutasun linguistikoa. Gurean honekin arazoak izan ditugu, Ameriketan ere badituzte honekin arazoak (nik, batez ere, Cuetzalan inguruan sumatu dut, baina antza hainbat komunitate indigenetan ere bada) eta, seguru nago, beste hainbat lekutan ere arazoak dituztela edo izan dituztela. Eta zer da ba? Edo zelan definitu dezakegu? Honela, gutxi asko: ustezko purutasun bat bilatzea hizkuntzari eta balioa aitortzea bakarrik tradizioz datozen berbei. Ameriketan, adibidez, elebakar zahartxo asko kexu da, gazteek mailegu asko egiten dutelako-edo. Hortaz, gazte hauek ez dute “ondo” egiten. Eta horrek dakar, hein batean, erabilera jaistea (legitimitaterik ez duten heinean).

Baina … hizkuntza ez da mugiezina, badu garatzeko “eskubidea” (eta betebeharra). Garbizalekeria honek badakar ikuspegi kontserbatzailea, hizkuntzaren egitura zaharrak bere horretan mantendu behar direlako ustea. Baina hizkuntza bizia da, eta aldatu, garatu, mudatu behar du, derrigorrez. Eta, seguruenik, gauza batzuk ez zaizkigu larregi gustatuko (gurean eztabaida latzak eragiten dituzten sukaldatu, harremandu eta horrelako batzuk), seguruenik, tentsio bat egon behar da garbizalekeria eta mordoiloaren artean, baina hizkuntzak aldatzen dira, mudatzen dira eta, mudatzen diren heinean, daude bizirik eta biziarazten.

Beraz, garbi eta aratz arropa, garbi eta aratz bazterrak; mingainak, ostera, zikin, lohi eta lirdingatsu. Eta berbak asmatzea, eta jolasak egitea horrekin, eta atzizkiekin eta aurrizkiekin olgetan egin, eta sormena hizkuntzara ekarri. Hori bai, eta difusioa, eta hedapena, eta abar. Garbizalekeriaren aurrean, gomendio batzuk: Zerocalcareren komikiak, Iñaki Segurolaren edozein lan, Asiskoren komikiak, #hitzokei traola edo Mihiluze lehiaketa. Lardaskatu dezagun hizkuntza (ere).

Festa (Atik Zra)

2023-02-07  //  Atik Zra  //  Iruzkinik ez

Baina … festa? Benetan? Kontuan izanda, gainera, Iñaki Martinez de Lunak ikertu bezala, euskarari lotutako albiste baikor gehienek festarekin dutela zerikusirik? Bo, tira, bai. Festa.

Edo ludikotasuna, gurago baduzue. Ludikotasunak badu hizkuntzaren biziberritzearekin lotura. Azken finean, hizkuntza biziberritzen ari bagara, hobeto bizitzeko da, bizitza bizigarriagoak eta gertukoarekin lotuagoak izateko. Ez ala? Eta, hortaz, hobeto bizitze horren barruan, jakina, ludikotasunak badu bere lekua (leku garrantzitsua, nik uste).

Baina kontuz, ludikotasuna eta limurtzea ez dira sinonimo. Egia da ondo pasatzen ari den jendea erakargarriagoa dela (eta, gure kasuan, ondo pasatzen ari den jendearen hizkuntza jarduna), baina batak ez du zertan bestea ekarri. Eta guk ondo pasatzea dugu helburu, guk euskaraz barre eta irri egin gura dugu (negar ere bai).

Izan ere, ludikotasunak (badago ludolinguistika izeneko diziplina eder bat) nahitaezko osagaia izan behar du gure biziberritzearen lapikoan. Ondo pasatu behar dugu, dantzatu, kantatu, txortan egin, … ze hizkuntza tresna bat da eta balio behar du gauza totxoetarako bai, jakina, baina balio behar du ere gauza arinagoak egiteko. Pentsatu, bestela, zer dela eta engantxatu da jende gehiena euskarara? Akademizismoagatik? Hizkuntza jasoa eta sakona delako? Ba ez, askok ondo pasatzen/pasatu dutelako euskaraz (adibidez, sasoi bateko barnetegi-betierokojuerga horietakoak).

Eta behar dugu ludikotasuna. Baina, askotan, nerabeei begira lan egiten dugunean, ludikotasun faltsua saltzen diegu. Benga, udalak antolatutako ez dakit zer joko (Mihiluze, Gurot edo antzekoak); benga, udaleku sasi-pozgarriak; benga, … Badira beste batzuk, ostera, benetako lorratza uzten dutenak (bale, ez kasu guztietan, baina bai kasu askotan, kontxo): esate baterako, Euskarabentura edo bertso-eskolen mugimendua. Eta argi dago horiek zergatik diren erakargarri eta gogoangarriak gazteentzako. Baina, baina, baina … eta helduontzako jolasa? Ala helduok ez dugu jolas egiten? Ala helduok dagoeneko finkatuta, ezarrita eta blindatuta al ditugu hizkuntza ohiturak?

Festa berba entzundakoan (gure inguruan ez da larregi erabiltzen) niri beti Pogues taldearen kanta hau datorkit burura eta ezin nuen artikulua amaitu hura ipini barik:

Eskubideak-erasoak (Atik Zra)

2023-01-31  //  Atik Zra  //  Iruzkinik ez

Hizkuntza gatazkara ohitu zintezke, baina hizkuntza gatazka egon badago, askotan latente egon arren (azken aldian eraso judizial oso larriak pairatzen ari gara eta latente baino, azaleratzen ari da arazo hau).

Era berean, hiztunok eskubide batzuk ditugu, baina horiek bai daude latente askotan, gehiegitan, oso maiz. Eta hiztunok erasoak ere jasaten ditugu, baina horiek ere latente daude askotan (zailagoa omen da eraso linguistikoak antzematea, beste eraso batzuk antzematea baino, Derioko lagun feministek behin baino gehiagotan ohartarazi nauten bezala, biba Koxak!). Eta hor dago urterik urte Behatokiak egiten duen lan aparta euskaldunon hizkuntza eskubideak kudeatzen, salatzen eta bistaratzen (eta, kasuren batean edo bestean, urraketa horiek konpontzen ere).

Hala ere, Behatokiak agertzen duen egoera izeberg baten antza du. Askoz gehiago dira bistaratzen ez diren erasoak (inkluso, erasotuek antzeman ez edo erasotzat hartu ez), bistaratzen diren eraso apurrak baino. Eta jarraitu beharko dugu eskubide eta eraso horiek ere lehen planora ekartzen (ahaztu barik askoz eskubide gehiago eta sendoago behar ditugula euskaldunok, inoiz lortu gura badugu ganorazko biziberritzea). Eta dagoen erasoen aurrean dagoen inpunitatea salatzen jarraitu behar dugu (ohar txiki bat: erasoak ez dira euskararen kontra, erasoak euskaldunon kontrakoak dira, pertsonen kontrako erasoak dira!).

Eta honi buruz ari nintzela, Freixiero Mota egile galiziarraren testu hau topatu nuen. Eta Galizia jartzen duen tokian nik Euskal Herria irakurri nuen: “Galizian hizkuntza gatazka estalita edo latente dago galizieradunek uko egiten diotenean euren hizkuntza erabiltzeari hainbat testuingurutan, baina aktibatzen da testuinguru horietan jardun nahi dutenean edo eskubideak egikaritu nahi dituztenean”. Eta hala da, gatazkara ohitu zintezke, baina gatazka egon badago. Eta beste mugimendu batzuek egiten duten bezala, uste dut gatazka horiek agerian jartzen jardun behar dugula, ahaztu barik gaur egun baino eskubide gehiago eta sendoagoak behar ditugula.