Jakintza (Atik Zra)

2023-03-07  //  Atik Zra  //  Iruzkinik ez

Biziberritzearen inguruan gero eta jakintza gehiago dugu, bai gurean bai nazioartean (hala ere, oraindik jakintza handiagoa dago hizkuntza galtzearen inguruan, baina tira). Itxaropen iturria da Miguel Rodriguez Carnotarentzat, zenbat jende on ari den soziolinguistika egiten Galizian, zenbat jakintza pilatzen ari den han. Uste dut gurean oraindik jakintza handiagoa dugula han baino (nahiz eta ez dut uste nahikoa denik).

Miguel Rodriguezek, baina, uste du hedapen sozial txikia dutela Galizian soziolinguistika egiten ari direnek. Hizkuntzak, bere ustez, informatutako herriek salbatzen dituzte. Eta ikerketek bere lekuan kokatu dute galizieraren arazoa, bere koordenatu historiko, sozial eta politikoetan.

Egia da hori, gurean ere. Inoiz baino ikerketa gehiago dugu gurean hizkuntza biziberritzeari buruz, kuantitatiboak zein kualitatiboak. Unibertsitateetan ikerketa talde gutxi badabil ere, hor dugu Soziolinguistika Klusterra, gure biziberritzearen ikertegia, hor ditugu ere handik eta hemendik lanean ari diren ikertzaileak (haietako batzuk frankotiratzaileak), hor dugu Bat aldizkaria, eta beste hainbat kontu.

Baina .. galdera bat: posible al da horrenbeste jakintza pilatu arren biziberritzea ez gertatzea? Asko jakin daiteke gaiari buruz eta egoera aldatzeko mekanismo eta palankarik ez aurkitzea? Miguel Rodriguez Carnotak uste du jakintza hori sozializatu behar dela, jendarteratu eta akademiaren mugetatik kanpo hedatu. Eta bat nator, baina, gainera, uste dut jakintza eta ekintza errimatu behar ditugula. Ekintzetatik jakintza berria sortzeko eta jakintzatik ekintza berriak sortzeko. Eta sortzen, eta asmatzen, eta ausartzen, eta ikertzen, eta informazioa hedatzen, eta iritzi pausatuak eraikitzen jarraitu behar dugu, gura zein gura ez.

Azken finean, denborak baino ez du erantzungo: jakintzak irabaziko du ala inertziak, kapitalak eta gutxi batzuen interesak gailenduko dira?

Inposizioa (Atik Zra)

2023-02-28  //  Atik Zra  //  Iruzkinik ez

Hizkuntza gutxituetako kideoi askotan inposizioa leporatu izan digute (bai Katalunian, Galizian zein gurean). Inposizioa? Zeinek zeini? Erdaldun elebakarrei inposizioari buruz berba egiten entzuteak barregura ematen dit, baina, tira, beste hainbat arlotan ere horrela dabiltza (adibidez, emakume feministei feminazi deitzen zaienean, edo genero-ideologiaz berba egiten denean), nahiz eta ez izan kontsolatzeko modukoa.

Inposizioa. Bai, inposizioa, gure eskubideak egunero eta ia leku guztietan zapalduta daudenean. Horrek adierazten dit erdalgintzaren makinaria oso bizirik dagoela. Agian ez dute euskalgintzak izan dezakeen antolakunderik, baina makinaria oso indartsua da, eta poro guztietan antzeman daiteke: hedabideetan, alderdi politikoetan (baita euren burua euskaltzaletzat dutenetan ere), sindikatuetan, eguneroko elkarrizketetan, sare sozialetan, epaitegietan eta botere ekonomikoko guneetan, besteak beste. Ez dira antolatuak egongo (batzuk bai), baina badira eta eragin ikaragarria dute, gureak duen eraginekin alderatzeko modurik ez duena.

Eta askotan ez dugu gura izaten erdalgintza ikusi. Eta hor dago, indartsu, baita gureak ei diren egituretan ere, sendo eta tinko. Adibide bat ipintzearren, Derioko udalaren urteko gastuak hartuko bagenitu, zenbat diru doa erdalgintzara eta zenbat euskalgintzara? (Derioko udalaren adibidea jarri dut, baina ia beste edozein erakunde jarri ahalko nuke). Bilboko Arriaga antzokian, adibidez, zenbat euro gastatzen dira erdarazko jardueretan eta zenbat euskarazko jardueretan? Edo Argia aldizkariak egin zuen publizitatearen banaketako tarta hura, edo …

Beraz, ez dezagun erdalgintza gutxietsi, ez dezagun itsuarena egin, ez zaigu komeni. Aurrean eta parez pare dugun arerio horri aurre egiten ere hasi beharko dugu, inoiz.

Harrotasuna (Atik Zra)

2023-02-21  //  Atik Zra  //  Iruzkinik ez

Harrotasuna vs. auto-gorrotoa. Honela ere adierazi nezakeen, baina paso, mus. Auto-gorrotoa asko aztertu da (aztertzen ari da) soziolinguistikan, baina harrotasuna ez horrenbeste (arazoa orokorra da: hizkuntza ordezkapena asko ikertu da, baina hizkuntzaren mantentzea ez, are gutxiago hizkuntzari hauspo berria ematea, hizkuntza biziberritzea, alegia). Parentesi bat soziolinguistikako frikientzat: Martin Sarmiento abade galiziarrak gorroto berba darabil XVIII. mendean zeri eta auto-gorrotoari erreferentzia egiteko.

Baina gatozen bada harrotasunera. Txepetxek autokonfiantza deitu zion honi eta normalizazioaren puntu gorena eman. Nago hori baino lehenago kokatu behar dugula, baina tira, ez nator hiztegi honetara beste egileek egin izan dutena kritikatzera. Autokonfiantza hori honela dakarte modu dibulgatiboan Garabidekoek: “hizkuntza komunitate osoak barneratu behar du egoera minorizatuan egon den bere hizkuntzak gaitasun eta ahalmen osoa duela bere behar guztiei erantzuteko”. Nago biziberritzeko lehen baldintza dela …

Izan ere, gutxitutako hizkuntza bat berreskuratzeko lehenengo eta ezinbesteko baldintza hiztunen nahia da, hiztunen benetako borondatea. Hizkuntza komunitateak bere nortasuna babestu nahi ez badu, asimilatua izateko prest baldin badago, kontzienteki edo oharkabean, ez dago ezer ere egiterik. Eta nik horri harrotasuna deitzen diot (izateko nahia edo prestigioa ere deitu ahal den arren). Eta uste dut harrotasun hau behin eta berriro, goiz, arrasti edo gauez, 24/7 elikatzen jarraitu behar dugula, gaur eta hemen, bihar eta hor.

Azken finean, harrotasun honek balio dezake galdera nagusiari erantzuten hasteko (inork ez du erantzun beterik, faktore askok eragiten dutelako eta, seguruenik, ezberdina izan beharko litzateke erantzuna komunitatetik komunitatera): zeintzuk dira bermatu beharreko gutxieneko eta ezinbesteko bizi-baldintzak, hizkuntza batek iraungo badu?

Garbizalekeria (Atik Zra)

2023-02-14  //  Atik Zra  //  Iruzkinik ez

Edo purutasun linguistikoa. Gurean honekin arazoak izan ditugu, Ameriketan ere badituzte honekin arazoak (nik, batez ere, Cuetzalan inguruan sumatu dut, baina antza hainbat komunitate indigenetan ere bada) eta, seguru nago, beste hainbat lekutan ere arazoak dituztela edo izan dituztela. Eta zer da ba? Edo zelan definitu dezakegu? Honela, gutxi asko: ustezko purutasun bat bilatzea hizkuntzari eta balioa aitortzea bakarrik tradizioz datozen berbei. Ameriketan, adibidez, elebakar zahartxo asko kexu da, gazteek mailegu asko egiten dutelako-edo. Hortaz, gazte hauek ez dute “ondo” egiten. Eta horrek dakar, hein batean, erabilera jaistea (legitimitaterik ez duten heinean).

Baina … hizkuntza ez da mugiezina, badu garatzeko “eskubidea” (eta betebeharra). Garbizalekeria honek badakar ikuspegi kontserbatzailea, hizkuntzaren egitura zaharrak bere horretan mantendu behar direlako ustea. Baina hizkuntza bizia da, eta aldatu, garatu, mudatu behar du, derrigorrez. Eta, seguruenik, gauza batzuk ez zaizkigu larregi gustatuko (gurean eztabaida latzak eragiten dituzten sukaldatu, harremandu eta horrelako batzuk), seguruenik, tentsio bat egon behar da garbizalekeria eta mordoiloaren artean, baina hizkuntzak aldatzen dira, mudatzen dira eta, mudatzen diren heinean, daude bizirik eta biziarazten.

Beraz, garbi eta aratz arropa, garbi eta aratz bazterrak; mingainak, ostera, zikin, lohi eta lirdingatsu. Eta berbak asmatzea, eta jolasak egitea horrekin, eta atzizkiekin eta aurrizkiekin olgetan egin, eta sormena hizkuntzara ekarri. Hori bai, eta difusioa, eta hedapena, eta abar. Garbizalekeriaren aurrean, gomendio batzuk: Zerocalcareren komikiak, Iñaki Segurolaren edozein lan, Asiskoren komikiak, #hitzokei traola edo Mihiluze lehiaketa. Lardaskatu dezagun hizkuntza (ere).

Festa (Atik Zra)

2023-02-07  //  Atik Zra  //  Iruzkinik ez

Baina … festa? Benetan? Kontuan izanda, gainera, Iñaki Martinez de Lunak ikertu bezala, euskarari lotutako albiste baikor gehienek festarekin dutela zerikusirik? Bo, tira, bai. Festa.

Edo ludikotasuna, gurago baduzue. Ludikotasunak badu hizkuntzaren biziberritzearekin lotura. Azken finean, hizkuntza biziberritzen ari bagara, hobeto bizitzeko da, bizitza bizigarriagoak eta gertukoarekin lotuagoak izateko. Ez ala? Eta, hortaz, hobeto bizitze horren barruan, jakina, ludikotasunak badu bere lekua (leku garrantzitsua, nik uste).

Baina kontuz, ludikotasuna eta limurtzea ez dira sinonimo. Egia da ondo pasatzen ari den jendea erakargarriagoa dela (eta, gure kasuan, ondo pasatzen ari den jendearen hizkuntza jarduna), baina batak ez du zertan bestea ekarri. Eta guk ondo pasatzea dugu helburu, guk euskaraz barre eta irri egin gura dugu (negar ere bai).

Izan ere, ludikotasunak (badago ludolinguistika izeneko diziplina eder bat) nahitaezko osagaia izan behar du gure biziberritzearen lapikoan. Ondo pasatu behar dugu, dantzatu, kantatu, txortan egin, … ze hizkuntza tresna bat da eta balio behar du gauza totxoetarako bai, jakina, baina balio behar du ere gauza arinagoak egiteko. Pentsatu, bestela, zer dela eta engantxatu da jende gehiena euskarara? Akademizismoagatik? Hizkuntza jasoa eta sakona delako? Ba ez, askok ondo pasatzen/pasatu dutelako euskaraz (adibidez, sasoi bateko barnetegi-betierokojuerga horietakoak).

Eta behar dugu ludikotasuna. Baina, askotan, nerabeei begira lan egiten dugunean, ludikotasun faltsua saltzen diegu. Benga, udalak antolatutako ez dakit zer joko (Mihiluze, Gurot edo antzekoak); benga, udaleku sasi-pozgarriak; benga, … Badira beste batzuk, ostera, benetako lorratza uzten dutenak (bale, ez kasu guztietan, baina bai kasu askotan, kontxo): esate baterako, Euskarabentura edo bertso-eskolen mugimendua. Eta argi dago horiek zergatik diren erakargarri eta gogoangarriak gazteentzako. Baina, baina, baina … eta helduontzako jolasa? Ala helduok ez dugu jolas egiten? Ala helduok dagoeneko finkatuta, ezarrita eta blindatuta al ditugu hizkuntza ohiturak?

Festa berba entzundakoan (gure inguruan ez da larregi erabiltzen) niri beti Pogues taldearen kanta hau datorkit burura eta ezin nuen artikulua amaitu hura ipini barik:

Eskubideak-erasoak (Atik Zra)

2023-01-31  //  Atik Zra  //  Iruzkinik ez

Hizkuntza gatazkara ohitu zintezke, baina hizkuntza gatazka egon badago, askotan latente egon arren (azken aldian eraso judizial oso larriak pairatzen ari gara eta latente baino, azaleratzen ari da arazo hau).

Era berean, hiztunok eskubide batzuk ditugu, baina horiek bai daude latente askotan, gehiegitan, oso maiz. Eta hiztunok erasoak ere jasaten ditugu, baina horiek ere latente daude askotan (zailagoa omen da eraso linguistikoak antzematea, beste eraso batzuk antzematea baino, Derioko lagun feministek behin baino gehiagotan ohartarazi nauten bezala, biba Koxak!). Eta hor dago urterik urte Behatokiak egiten duen lan aparta euskaldunon hizkuntza eskubideak kudeatzen, salatzen eta bistaratzen (eta, kasuren batean edo bestean, urraketa horiek konpontzen ere).

Hala ere, Behatokiak agertzen duen egoera izeberg baten antza du. Askoz gehiago dira bistaratzen ez diren erasoak (inkluso, erasotuek antzeman ez edo erasotzat hartu ez), bistaratzen diren eraso apurrak baino. Eta jarraitu beharko dugu eskubide eta eraso horiek ere lehen planora ekartzen (ahaztu barik askoz eskubide gehiago eta sendoago behar ditugula euskaldunok, inoiz lortu gura badugu ganorazko biziberritzea). Eta dagoen erasoen aurrean dagoen inpunitatea salatzen jarraitu behar dugu (ohar txiki bat: erasoak ez dira euskararen kontra, erasoak euskaldunon kontrakoak dira, pertsonen kontrako erasoak dira!).

Eta honi buruz ari nintzela, Freixiero Mota egile galiziarraren testu hau topatu nuen. Eta Galizia jartzen duen tokian nik Euskal Herria irakurri nuen: “Galizian hizkuntza gatazka estalita edo latente dago galizieradunek uko egiten diotenean euren hizkuntza erabiltzeari hainbat testuingurutan, baina aktibatzen da testuinguru horietan jardun nahi dutenean edo eskubideak egikaritu nahi dituztenean”. Eta hala da, gatazkara ohitu zintezke, baina gatazka egon badago. Eta beste mugimendu batzuek egiten duten bezala, uste dut gatazka horiek agerian jartzen jardun behar dugula, ahaztu barik gaur egun baino eskubide gehiago eta sendoagoak behar ditugula.

Diskurtsoa (Atik Zra)

2023-01-24  //  Atik Zra  //  Iruzkinik ez

Euskara hautua dela behin baino gehiagotan esan izan dut. Euskara ere zaletasuna dela modu batera edo bestera esan izan dut (euskaltzale berbaren bidez, batez ere). Eta hala da, baina hala izan beharko luke? Euskara zaletasuna da? Eta espainola eta frantsesa ere badira zaletasunak? Eta espainola eta frantsesa ere badira hautuak?

Nago konplikatuagoa dela kontua, askoz konplikatuagoa. Euskara gaur eta hemen hautua da, hautu kontzientea erantsiko nuke. Bai, jakina, hala da. Baina … hautua dela esaten dudanean ez da ulertu behar neoliberalismoaren prismatik (orain gutxi El Correok erabili zuen bezala): aukera batzuk ditut eta nik hau hautatzen dut. Hautuaren kontzeptua beste bide batetik ulertu behar da: inertziak eramaten gaituen bide erdaltzaletik ezinbestekoak izango dira euskarari eutsiko dioten pertsonak (batez ere, kontuan hartzen badugu ez dagoela euskaldun elebakarrik eta epe ertainean ez dela aurreikusten euskaldun elebakarrik egongo denik, kolapso latza gertatzen ez bada) eta euskarari nagusitasuna emango dioten guneak (eta uneak).

Hautua eta zaletasuna, baina gure bokazioa da jendarte osoan eragitea, Eneko Gorrik esaten duen bezala: konpaktatu, inpaktatu. Hortaz, gure diskurtsoak hartu behar du aintzat jendarte osoa, unibertsala (edo pluribertsala) izateko bokazioarekin. Azken finean, gure azken helburua euskaraz eroso bizitzea da, gura duenak euskaraz eroso bizitzea nahiago bada. Bai, hori da helburua, baina, horretarako, beharrezkoa da hainbat espazio euskaldun izatea, beharrezkoa da zelanbaiteko euskararen ezagutzaren unibertsalizazioa, beharrezkoa da hautu kontzientea hartzen duen gero eta jende gehiago egotea, beharrezkoa da lege geriza egokiagoak izatea, beharrezkoa da kultur kontsumo oinarrizko (zer ote da oinarrizko, hori beste eztabaida sutsu eta gogorra izan daiteke) bat egotea, beharrezkoa da merkatuko legeetatik aparte jardungo duten artista eta sortzaileak izatea, … eta, seguruenik, orain bururatzen ez zaizkidan kontu batzuk.

Eta horiek guztiak eskuratzeko, gure jarduna, gure etorkizuneko norantza gidatuko duen diskurtso sendo eta sinesgarria eraiki behar dugu, hautu eta zaletasunetatik harago. Ez ala?

Ekipo juridikoa

2023-01-23  //  Sailkatu gabea  //  2 iruzkin

Beti esaten dugu euskalgintzak oso antolatuta daudela: baditugu elkarteak, mugimenduak, aholkularitzak, hedabideak, argitaletxeak, ikastetxeak, kultur enpresak eta abar. Bai, hala da, baina …

Adabaki bat baino ez da izango, bai, baina nago euskararen ekipo juridiko indartsua beharko genukeela. Badakit horrekin ez dugula larregi lortuko, ados, baina gure eskubideak (eta, beraz, gu) jipoitzen dituzten epaile horiei guztiei euren armekin erantzuteko kapazak diren aholkulari juridikoak behar ditugu, horrenbesteko esfortzuarekin lortu dugunari (eta lortzeko dugunari) eusteko.

Baina, bueno, kontuan hartuta zer nolako arrakasta izan dudan ahalduntze eskolen aldarrikapenarekin, ia hobeto isilik geratzen banaiz.

Biziberritzea (Atik Zra)

2023-01-17  //  Atik Zra  //  Iruzkinik ez

Lehen dena zen normalizazioa, lehen dena zen normala eta normari lotutakoa. Euskarari buruzko EAEko lege orokorrak normalizazioaren kontzeptua barneratzen du, hainbat udaletako euskara sailek ere normalizazio berba dakarte, eta gure “literaturan” mila eta bostehun biderrez erabili da delako kontzeptu hau. Jende arteko hizkerara ere egin du salto normalizazioak (diglosia berbak egin duen bezala, baina hori beste kontu bat da).

Lluis Aracilek asmatu zuen kontzeptua eta gutxi asko honela definitu: ordezkapen linguistikoari emandako erantzuna edo alternatiba da normalizazioa. Baina ordutik (1965etik!) kontzeptuak eboluzioa izan du eta bulgarizatu da. Azken finean, normalizazioaren helburua hizkuntza baten erabilera “normal” bihurtzea da, gizarteko bizitzako esparru eta funtzio guztietan normal erabiltzea: etxean, kalean, komunikabideetan, irakaskuntzan, erakunde publiko eta politikoetan, … noiznahi eta nonahi, alegia.

Zeharo hedatuta zegoenean Katalunian sortutako kontzeptu hau, ba etorri da buelta (ahaztu barik mugimendu feministak norma eta normatiboari egiten dion kritika latza). Eta biziberritzea erabiltzen hasi gara (ingelesez, revitalization). Eta, hara, gustatzen zaigu berba eta darabilgu barra-barra (neugandik hasita). Izan ere, biziberritzeak hizkuntza baten bizitasuna zaharberritzeko ahalegina adierazten du.

Eta hein batean normalizazioak zituen arazo batzuei egiten die aurre. Normalizazioa zedarritzea zeharo lan zaila da, definizioa eta irismena zehaztea oso zaila da. Eta, zer esanik ez, ikuspegi zientifiko batetik analizatu gura bada: zer da normala? Azken finean, normalizazioa kontzeptu zientifikoa baino, kontzeptu politikoa dirudi, imajinatutako normaltasun bati lotzen zaiona.

Eta beste esangura batzuk ditu normalizazioak (hizkuntza kodetzea edo estandarizatzea), eta nazioartean oso gutxi erabilia izan da (literatura zientifikoan behinik behin). Beraz, ora diezaiogun biziberritzeari eta, batez ere, ekin diezaiogun biziberritzeari, beharra dugu-eta.

Arnasa (Atik Zra)

2023-01-10  //  Atik Zra  //  2 iruzkin

Arnasguneak batetik, arnas dezagun herri ekimena bestetik eta Arnasa gara kanpaina hirugarrenik (eta, seguruenik, handik edo hemendik ahaztu zaidan beste alerik ere egongo da).  Metaforagintzan trebeak gara: arnasa hartu, arnasa bota, kutsatutako airean bizi, ito ala aire librean bizi. Metaforak: arnasguneak, itoguneak, eztulguneak, katarroak, afoniaguneak, …

Beste hainbat kontutan gertatzen den bezala, baina, metaforak oso arriskutsuak izan daitezke.  Arnasguneetan bizi ez garenok itoguneetan edo afoniaguneetan bizi ei garelako, “sakabanatzen” diren haurrek arnasteko zailtasunak dituzte (edo asma dute, edo kutsatutako airean bizi dira, edo eztulka ari dira). Metaforak dira hauek guztiak (batzuk, nahi bada, apur bat behartuak, onartzen dut). Eta badakit intentzioak onak direla, gai honen inguruan dauden problematikak zabaltzeko eta hedatzeko asmoarekin eginak daudela metafora guztiak. Baina ez dakit arazo horiek adierazteko erabiltzen ditugun irudi metaforikoek laguntzen gaituzten (agian bai, irudi indartsuak eragiten dituztelako, baina batzuetan buelta eman ezin bazaio, ez dakit balio digun).

Agian, berbei beste buelta bat eman ahal diegu. Agian, gune babestuen bidetik (edo antzekoetatik) ebatzi genezakeen auzi hau. Edo ez, baina, arnasaren metafora kontuz erabili behar dugula iruditzen zait (baita arnas luzeko edo arnas laburreko bezalakoak ere). Eta, jakina, gune babestu, gune seguru edo antzeko horiek indartzen, biziarazten eta sustatzen jarraitu beharko dugu, horren babestu edo seguru ez diren gune horiek indartzen, biziarazten eta sustatzen jarraitu behar dugun hein berean. Denaren beharra dugulako.