Gabriel Arestiren ijitoak

Atalak: Euskal Trantsizioaren Kultura, Gabriel Aresti, Literatura, Pintura

Euskal Trantsizioaren Kultura kritikatzera ausartu nintzenean, arrapaladan esentzien jagoleren bat eta egiaren funtzionarioren bat kontra azaldu ziren oihuka, baina ez dugu kultura sendo eta indartsurik eskuratuko, hemen zein kanpoan, euskaldunok moroak, ijitoak eta lesbianak garela onartu arte.

Estetizismo erromantiko atzeratutik postal baten pertsonaiak baino ez gara izan denbora luzez. Gure begirada ohitua izan da pastel-kolorez gure iragana eta oraina behatzera eta gaur ordua heldu zaigu etorkizunari so egiteko, atzoko bascotilles albo batera utziz eta gure Dorian Grayren potret ezkutua onetsiz. Hemen eta orain, hari honetatik, Elena Gereziaga eta Gabriel Aresti ekarri nahi nituzke gogora ikuspegi hau argitzeko asmoz.

1963ko ekainean, Hondarribitik Elena Gereziagak Manuel Irujori posta-txartela izkiriatu zion hurrengo hitzekin:

Meilleur souvenir de notre cher Pays…

y de la hermosa Fuenterrabia…

Su compatriota

Elena Gereziaga

Parisera bidalitako postal honetan –seilu bat dela medio, Amerika konkistatu gura izan zuen bizkaitarraren, Juan Garayren imajina agerian–, souvenir iduri, aurkian Hondarribiko karrika baten argazki bukoliko bat dugu. “Calle de las Tiendas / Rue des Magasins / Tiendas Street” dio testu ofizialaren propagandak, ifrentzuan, euskara barik. Kale honetan hiru haur aurkitzen dira eta hondoan eliza baten dorre batek irudia ixten du. Oroigarri honetan kontatzen ez dena da non dauden garaiko emakumeak eta gizonak. Etxean janaria prestatzen? Lantegian aritzen? Itsasoan arrantzatzen? Bakarrik langileen aztarnaren bat, fotografiaren ezkerraldean, lehen planoan: harea-pila bat eta zaku batzuk. Postalak ez digu erraten nola sufritzen ziren emakume eta gizonak, nortzuk izan ziren baztertuak bat-bateko antzirudi honetan.

1963an ere, txartelaren urtean berean, Gabriel Arestik “Souvenir d’Espagne pour mesdemoiselles Solanje et Helena Gereziaga” poema utzi zuen bukatuta, Harri eta herri liburuan agertuko zena, non hitzek gogorarazten diguten paseotxo bat Bilbon, pinakotekarako hurbilketa dela bide.

Hau da Bilbo, esan zuen gizonak.

Kapela zuria zeraman gizonak, eta

Hau da Bilbo, esan zuen. Hau da

Pinturaren Museoa, esan zenuten.

Peut-être, esan nuen, eztakit.

Eznekien. Ta zer? Eznaiz lotsatzen.

Zergatik burjesa egonen da

museo honetan izenez, laudorioz,

(Halako konteak eman zuen pintura hau),

pilotuaren eta marineruaren

izenak

hilobi baten gainean ez daudenean?

Zer da hori?  Seinalatu zenuten leihotik.

Deustuko Eskola. Jesuitena.

Ez, hangoa. Egurrezko etxe haek.

Ijitoak, esan nuen lotsaturik.

Hurrutian entzuten zen trumoia.

Grekoa. Goia.

Greko eta Goya, marinelak eta ijituak, goi-kultura eta kultura prekarioa, kontraste zorrotzak lerroetan, kulturaren trumoi legez. Soilik euskaldun berri baten begirada gai da tokian tokiko euskaldun zaharrek ikusten ez dutena agerrarazteko. Eta euskaldun berri hau komunista baldin bada, Gabriel Arestiren kasuan bezala, are eta kapazagoa da. Sarritan halako gauzak ahazten dira Arestiri omenaldiak prestatzen direnean. Zertarako pentsatu behar atzoko buhameak eta gaurko alienatuak, ezta? Euskal kulturan literatura kosmopolita eta polita landu behar dugu, itsuskeria handirik gabe, antza, errelato ortodoxo eta kontakizun ortopedikoetan kabitzen dena, turistentzako aurkezpen txartel baten tankeran, gure meilleur souvenir de notre cher pays.

Zer gara, Elena Gereziagaren postala ala Gabriel Arestiren poema? Biak batera ote? Nola barneratu paperik gabeko baztertuak eta izenik gabeko ahaztuak kulturaren eta komunikabideen paperetan, literaturaren izenetan, gure bizitzetan? Ez dakit nik. Dakidan gauza bakarra da, azken buruan, euskaldun bat euskaraz dakien ijito bat baino ez dela.