Transmisiotik sozializaziora
Gurean hizkuntza transmisioa aztertu denean, salbuespenak salbuespen, familia transmisioa hartu da kontuan (baita transmisioaren ibilbide kulturala, Txepetxen adieran). Transmisioa, oro har, goitik beherako prozesutzat hartu da: gurasoengandik seme-alabengana (baten batek amama eta aititeak ere hartu izan ditu kontuan).
Paula Kasaresek (ez dago sarean oraindik Hausnartu saria irabazteko idatzi duen testua), ordea, hizkuntza sozializazio kontzeptuari heldu dio. Sozializazio prozesu hau dinamikoa da, elkarreragilea (gurasoengandik seme-alabengana eta alderantziz), bizitza osoan barnakoa eta inguruneari lotuta. Bere hitzetan,
Hizkuntza sozializazioaren izaera elkarreragileak transfer edo transmissio ideia, hau da ohiko kontzeptu horien baitan dagoen goitik behetiko eta norabide bakarreko prozesua izatearen adiera gainditzen du.
Nire ustez, ohiko transmisio kontzeptua baino sakonagoa da. Eta zentzu batean interbenitzeko moduak errazten ditu (inguruneari lotuta dagoen heinean). Gainera, Fishman-en eskala ospetsuaren seigarren puntuari lotzen zaio indartsu (gogoratu eskala horretan seigarren puntua funtsezkoena dela): belaunaldi arteko ahozkotasun informala, kontzentrazio demografikoa eta sustapen instituzionala lortzea.
Miel Anjel Elustondoren artikulu bikaina Argian honen gainean:
Galdua zirudiena nola berreskuratu duten Iruritan
Iruritako egoera aztertu du Paula Kasares soziolinguistak, euskarak
Baztango herrian egin duen bidea, karrikan galtzera joatetik
biziberritzera. Horretarako, gurean ezohiko ikuspegia baliatu du,
hizkuntz sozializazioa.
Txepetxek 1970ean zioen euskararen atzerapenak ez zuela itzulerarik izango Iruritan (Zaldi Ero)
Iruritako (Baztan, Nafarroa) kasua aztertzera datorren artikulua ondu
zuen 2011n Paula Kasares ikertzaileak Euskararen belaunez belauneko
jarraipena hizkuntza sozializazioaren paradigmatik izenburupean.
Idazlanak Euskal Soziolinguistika Saria jaso zuen eta han eta hemen
hizpide izan dira Kasaresek lan hartan jaulki zituenak.
Hizkuntza ordezkatzeko prozesuak itzulerarik gabea zela ematen zuen
Iruritan, baina joan den 40 urtean bertako neskatiko-mutikoak euskaldun
hazi dira. Ikertzaileak, beraz, haur horiek euskaldun haz daitezen
gertatu den aldaketa aztertu du, gurean ezohiko den ikuspegi teorikoa
baliatuz, erran nahi baita, hizkuntzaren sozializazioa, orain arteko
transmisio eredua –hots, familia bidezkoa–, gainditzen duena. Kasaresek
esango duenez, “hizkuntza sozializazioa prozesu holistikoa da, familiara
mugatzen ez dena; dinamikoa eta baldintza soziohistorikoei lotua, ez
mekanikoa; elkarreragilea, ez norabide bakarrekoa; malgua eta denboran
aldakorra, ez monolitikoa”.
Dakigunez, egun, hainbat hiztun komunitatek arazo larria du belaunez
belauneko hizkuntza jarraipena ziurtatzea eta, inondik ere, euskarak ere
horixe du erronka. Eta, orduan, zer gertatu da Iruritan, duela 40 urte
beste ikertzaile batek, Sánchez Carrión Txepetxek aurreikusi zuena
gauzatu ez dadin? Eta zioen Txepetxek: “30 urtetik gorako bizilagunek
oraindik badakite euskaraz, baina gehiago erabiltzen dute gaztelania.
Gazteagoetan, baten batek ulertuko du, baina ez dira euskaraz mintzo.
Etxean haurrei ez diete erakusten. Badira euskaldun huts direnak, oso
adin handikoak…”. Eta ondoko iruritarren artean atzerapenak ez zuela
itzulerarik izango zioen. Kasaresen ikerketak bestelako errealitate bat
erakutsi du: “40 urteren buruan, aldiz, euskararen bilakaera ez da joan
Txepetxek iragarri zuen galbidetik… Txepetxek Iruritako familiek
haurrei euskaraz egiten ez zietela ikusi eta euskararen desagerpena
iragarri zuen. Hark atzemandako hizkuntza egoerak mintzaira ordezkapena
gertatzen ari zela pentsatzeko bide ematen zuten alderdi anitz zeuden:
hizkuntza erabilera sozialean gaztelaniak ordura artio euskarak zuen
lekua hartu izana –karrikan ez ezik, baita etxeetan ere–, gazteen artean
euskara ez erabiltzea, gaztelaniak egoera formaletako eta
prestigiodunetako komunikazio funtzioak hartuak izatea eta euskaraz
egiten zuten hiztunak gutxiestea ohikoa izatea…“Eta, batik bat, guraso
elebidunek seme-alabei euskaraz ez egitea”. Horrexek esanarazi bide
zion Txepetxi Iruritako euskara ordezkapen prozesuaren azken urratsetan
zegoela. Alabaina, eta hemen da errealitatea, lau hamarkada igaro
direnean, euskara bizirik da Iruritan, Kasaresek erakutsi duenez:
“Euskaraz, gutxi-asko, aditzen da herrian, euskaraz egiten ohi diete
gurasoek haurrei eta euskaraz aritzen dira neska-mutikoak beren artean
jostetan”. Joan den 40 urtean euskararen egoera moldatu duten aldaketa
handiak gertatu direla aitortuagatik ere –horra hizkuntzaren estatusa,
horra euskarazko irakaskuntza–, baina horiekin batera, eta Kasaresi
interesgarrien zaiona, “iruritarren belaunaldi bat izan da deliberatu
duena bere seme-alabak euskaraz haztea, nahiz eta mintzaira hori guraso
horien gehienen lehen hizkuntza ez izan”.
Belaunez belauneko jarraipena, oinarri
Orain artean nagusitu diren teoria eta usteen arabera, eta euskararen
historia soziolinguistikoan askotan nabarmendu den ideia hona aldatuz,
hizkuntz komunitateak hautatzen eta erabakitzen duelako hizkuntzaren
belaunez belauneko jarraipena. Hiztunen hautua da, beraz. Hizkuntza
atxikitzea edo galtzea, ikuspegi soziologikotik eta antropologikotik
aztertu izan da, gehienbat. Oro har, familia bidezko transmisio
informala, eta irakaskuntza bidezko formala aztertu izan dira.
Berrikiago, dena den, euskararen transmisioa eta jarraipena aztertzeko
paradigma berria hasi da garatzen gurean, emozioen garrantzia
nabarmenduz, adibidez, “giza taldeetako kideen arteko harreman gozoen
eremuan sortu zen hizkuntza, eta horri atxikirik darraio egun, milioika
urte geroago”.
Baztango 15 herrietako bat da Irurita, Elizondorekin batera XX. mendean
euskararen gizarte galerarik handiena izan duena, Kasaresen esanetan.
Ikertzaileak familia hartu du azterketa unitatetzat, eta bi irizpide
jarraitu. Batetik, 12 urte bitarteko seme-alabaren bat duten gurasoak
hartu ditu, eta bestetik, familiako kideen hizkuntza gaitasuna hartu du
kontuan. Hamar familiako lagina baliatu du: bi familia euskaldun bete
(belaunaldi guztietan kide euskaldunez osatuak) eta zortzi familia
euskaldun ez oso (belaunaldi ezberdinetan kide euskaldunez eta
erdaldunez osatuak).
Irurita, karrika eta borda
Hizkuntza elkarbizitza zinez heterogeneoa du Kasaresek Iruritakoa.
Familia euskaldun beteak, urri karrikan, nagusi dira bordan, belaunez
belauneko jarraipenak etenik izan ez duelarik. Familia euskaldun ez
osoak, gehienak karrikan, haurretan euskara ikastera heldu ez ziren
gurasodunak dira. Familia euskaldun berriturik bat ere Iruritan denik ez
du ezagutu Kasaresek.
Espainiako Gerra zibilaren osteko giroak euskararen gibeleratze handia
ekarri zuen Euskal Herrira. Isekak eta burlak ere ez ziren eskas. Beste
hainbat lekutan bezala, Iruritako herrian euskara baserriari lotu
zitzaion, euskaraz mintzo zena bordari zen Baztanen. Eta, hain zuzen,
bordari haiei esker eutsi zion euskarak Iruritan. “Baserrietako
iruritarrek, horietako anitz euskaldun hutsak zirenek, euskara eramaten
zuten karrikara eta horrela herriaren erabateko erdalduntzea galarazi
zuten, tarteka herrikoei euskaraz eginarazten baitzieten”. Alabaina,
euskara bereizketa seinale eta gutxiespen bide bihurtu zen.
“Euskaragatik izandako bizipen mingarri horiek beren ondorioak izan
dituzte subjektuen ondoko hizkuntza hautuetan. Erdara ez ongi
jakiteagatik mespretxua jasan zutenek kosta ahala kosta seme-alabek
erdara ikastea ziurtatu nahi zuten eta horretarako erdara hutsezko
eskola hautatu zuten, beren umeak gutxiespenetik babestearren”. Herriko
iruritarren eta bordakoen arteko bereizketa egun guraso diren
belaunaldiraino iritsi da, nahiz eta bereizketa gainditua den orain.
“Oraingo iruritar gazteendako euskara/erdara ez da herritarren
elkarbizitza bereizten duen dikotomia”.
Etena
Kasaresek osatutako glotohistoriek erakutsi dutenez, 1945 inguruan
karrikan hazitako haurretan, hamarretik lauk euskaraz ikasi zuen etxean.
Aldiz, 1970 aldera sortutakoetan, hamarretik batek edo bik baino ez.
“Oraingo aitatxi-amatxik beren seme-alabekin (oraingo haurren
gurasoekin) nola jokatu zuten aztertuta ikusi dut herrigunean bizi
zirenek ez ohi zietela beren umeei euskara egin, nahiz eta aita-amak
euskaldunak izan. Guraso bakarra euskalduna zen kasuetan, batean ere ez
zuten seme-alabek euskara etxean ikasi”. Hau da, Txepetxek 1970eko
hamarkadan esan zuena: “Umeei ez zaie erakusten etxean”.
Oraingo haurren gurasoak Iruritako karrikan hazi ziren 70eko eta 80ko
hamarkadetan, erabat giro erdaldunean. Berriemaileek ikertzaileari esana
da: “Ez zen euskaraz solasten, ez etxean, ez kanpoan, ez eskoletan, ez
inon”.
Karrikako haur gehienek ez zuten euskararik jaso etxean. Ume euskaldun
apurrek eskolan eta plazan ikasi zuten gaztelania. Gaztelania hutsezko
eskolak berealdiko eragina izan zuen ikasgelatik kanpo ere. “Haur
euskaldunak erdaraz egitera ohitu eta ikaskideen artean bezala,
anai-arrebekin ere mintzaira horretan hasi ziren. Ikasgelatik eta
jostaldietatik eraman zuten azkenean haurrek hizkuntza etxera eta guraso
batzuk, ordura artio euskaraz egiten zutenak, erdaraz egiten hasi
zitzaizkien seme-alabei. Familia batzuetan, seme-alabak eskolan erdaraz
hasi eta ondoan aldatu ziren haurrekiko hizkuntza portaerak, euskaraz
egitetik erdaraz egitera. Hala bada, haurrek etxe barneko hizkuntza
aldaketari eragin zioten”. Ohi denez, gurasoek jarrera ezberdinak hartu
zituzten. Zenbaitek ez zuen onean eraman beren umeek eskolaz kanpo
gaztelaniaz egitea. “Txikitako euskara atxiki duten oraingo aita-ama
batzuek oroitzen dute mintzairari eusteko nolabaiteko giroa izan zutela
familian. Gurasoek etxeko euskara erdarara ez aldatzeko eragin zieten
seme-alabei, batzuetan erdararen erabilera garbi gaitzetsiz”. Batak
belarrimotz esango zion haurrari, bestea haserretuko zen…
Kasaresek dioenez, “eskolako hizkuntza, harreman eszentrikoak
(adinkideen artekoak),eta familiakoak (belaunaldien artekoak) ez dira
hizkuntza jarduera erabat bereiziak. Haurtzaroko hizkuntza
sozializazioaren prozesu zabalagoan txertatzen dira eta elkarri eragiten
diote. Familiaren mintzairari dagokionez, gurasoen jarrerak funtsezkoa
dirudi etxe barneko harremanetan euskara atxikitzeko”.
Euskara eskolara…
1970ekoa da Elizondoko Baztan ikastola. Eskola publikoan berriz, –hala
Elizondon berean nola gainerako herrietan–, beranduago sartu zen
euskara. Kasaresek dioenez, “1980ko hamarkadaren erdialdean eskola
publikoetan jarduten zuten maisu-maistra euskaldunak izan ziren, hein
handi batean, irakaskuntza publikoan euskara sartze prozesuaren
sustatzaile eta aitzindariak”. Guraso euskaldunen errezelo eta
mesfidantzei aurre egin behar izan zieten, gurasoen kontrako jarrerak
gainditu behar izan zituzten, baina, ageri denez, Baztango herrietako
eskoletako irakasleak konbentziturik zeuden gaztelania hutsezko eskolak
euskara abiada bizian galtzera zeramala. Eta ez ziren oker, euskara
eskolan sartzeak berebiziko ondorioak izan baititu hizkuntzaren
erabilera ohituretan, eskolan ez ezik, handik kanpo, bai familian eta
bai karrikan bertan.
Gaur egun guraso berri direnek ez zuten aukerarik izan euskaraz
eskolatzeko, euskara karrikatik kanpo ikusi ere zuten, eta euskara
eskolara sartzeak karrika horrexetara ekarri duen iraultzaren lekuko
dira. Euskarazko eskolatzerik gabe ez dute uste etxean haurrak
gaztelaniaz hazteko ohitura aldatuko zenik. “Beraz, eskolak etxeko
hizkuntza erabilerari eragin dio eta eragin bideetako bat haurrak
beraiek izan dira”.
…eta eskolatik karrikara
Eskolara sartzeaz batera, euskarak gizarte ikusgarritasuna irabazi zuen
eta orduko gazte batzuek –gaur egun guraso berri ditugunak– hizkuntza
ikasteko hautua egin zuten, hizkuntzaren aldeko giro beroa baliatuz.
70eko hamarkadaren bukaera aldera gau-eskola sortu zen Iruritan. Gero,
AEK Elizondon. 80ko hamarkadaren amaieran, gazteak euskalduntzen hasi
ziren, unibertsitate ikastaroak eginez eta beste. Kontzientzia, diote
batzuek. Maitasuna, nahia, gogoa, beste batzuek. “Euskararekin eratu
zuten harreman berrian, euskaraz aritzen hasi zirelarik, anai-arrebak,
lagunak, kirol taldekideak, bikotekidea… izan zituzten bultzatzaile”.
Eta euskaraz mintzatzeko erraztasuna lortzeko garaian, horra umeak,
ilobak eta gainerakoak. Zenbait kasutan, anaia-arreben arteko edo
belaunaldi ezberdinetako kideen arteko erabileraren bidez sartu zen
euskara etxean. Kasaresek bildu duen lekukotasun batek diosku: “Gaztetan
euskara AEKn ikasi, eta orduan, aita euskaraz hasi zen nirekin, eta
nire amatxi ere bai”.
Familia bitarte
70eko eta 80ko belaunaldi hura guraso egin delarik, seme-alabekin
mintzatzeko bere lehen hizkuntza –gaztelania– ez baina bigarrena hautatu
du, euskara. “Neurri batean edo bertzean, euskara hautatu dute
seme-alabekiko harremanetarako. Seme-alabak euskaraz hazi nahi izan
dituzte hizkuntza hori adinkideekiko harremanetarako usu erabiltzen ez
badute ere. Beren seme-alabekin zein hizkuntzatan eginen duten hautatzen
dutelarik erabaki hori ezin azal daiteke transmisioaren ideia mekaniko
batetik. Egun ez zaigu baliagarria [Xabier] Erizek emandako azalpena,
habitus kontzeptu soziologikoari lotua, ez eta Sánchez Carriónek
proposatu zuen eredu dikotomiko eta sexoglosikoa ere. Nire irudikoz,
erabaki horretan subjektuek hizkuntzarekin eratu dituzten harremanek eta
bereganatutako identitateak jokatzen dute. Lehen umea sortzeak
seme-alaben hizkuntza sozializazioaren aitzinean jartzen ditu gurasoak
eta horrek dakarzkie hautu eta erabakiak. Alde horretatik, familia
eratzea (haurrak izatea) hizkuntzaren belaunez belauneko jarraipenari
eragiten dioten baldintza soziohistorikoen nolabaiteko katalizatzaile
gisa agertzen zaigu”.
Egun, iruritarren belaunaldi berriek etxe eta familia giroan ikasten
dute euskara, oro har, eta eskolan hasi orduko gure hizkuntzan
mintzatzeko gauza ohi dira. “Bertzalde, gurasoen hautuek ondorioak izan
dituzte familiaren bertze kideengan. Haurrei euskaraz egitea egokientzat
eta naturalentzat ikusten delarik, haurra euskaraz eskolatu(ko) bada,
aitatxi-amatxi euskaldunek ere euskaraz egiten dute, nahiz eta duela
hiru hamarkada beren seme-alabei egin ez”.
Hizkuntzaren aldeko giroak, eskolaren lanak eta egun guraso berri
direnen erabakiek eragin diote, Kasaresen esanetan, aitatxi-amatxien
hizkuntza portaera berriari. “Izan ere, beren seme-alabek umeekin
euskaraz egiten ez duten kasuan, aitatxi-amatxi euskaldunek ere ez dute
bilobekiko hizkuntza portaera aldatu”, eta seme-alabak gaztelaniaz hazi
zituztenez ber, gaztelaniaz mintzo dira bilobekin ere. “Nire ustez,
haurren hizkuntza sozializazioarekiko aitatxi-amatxiek izan duten
portaera aldaketa hori, batez ere, haurren eta helduen arteko
elkarreraginaren ondorioa da. Izan ere, ez helduek bakarrik, haurrek ere
aktiboki jokatzen dute beren hizkuntza elkarreraginetan. Hala bada,
belaunaldien arteko hizkuntza eraginaren norabidea nolabait adierazteko,
goitik beheiti ez ezik behetik goiti ere doala ikusi behar dugu.
Hainbat belaunalditako subjektuek elkarri eragiten diote, haurrak ez
dira helduengandik datozkien hizkuntza eraginen jasotzaile pasibo
hutsak. Ez da egokia transferentzia eta transmisioaren kontzeptuek beren
baitan dakarten adiera bertikala eta norabide bakarrekoa, goitik
beheitikoa”.
Kasaresen ikerketak dioenez, Iruritako hizkuntzaren gizarte erabileran
bada arau bat, aski nabarmena: haurrei euskaraz egiten zaie. Haiei
gaztelaniaz egitea arraro da, eta bitxi, eta nahiz eta euskaraz ongi
jakin ez, haurrei euskaraz egitea da iruritarrek normaltzat jotzen
dutena. Are gehiago, haurrak etxean gaztelaniaz hastea gaitzetsi ohi
dute gurasoek. “Haurren familia barneko hizkuntza sozializazioaren
baldintzen atzean gurasoen mintzaira balioak daude. Baina hizkuntzaren
transmisioa ez du gurasoen nahi izate soilak ahalbidetzen. Hizkuntza
sozializazioa gizarte jarduerak bermatzen du, ez gurasoen nahikari
hutsak. Beraz, haurrekiko portaera hori hagitz esanguratsua da. Gurasoek
beren nahikaria jarduera bilakatu dute, hizkuntzarekiko motibazioa
aribide bihurtu”. Eta haurrak ere jardunbidean jarri. Gurasoek haurrak,
haurrek gurasoak.
Txepetx 1970, Kasares 2011
Nahi izatea. Gizarte jarduera. Haurrekiko portaera. Gurasoekikoa. Edo
esan dezagun Kasaresen hondar solasetan: “Iruritan euskararen belaunez
belauneko jarraipenaren sendotzearen atzean herriaren beraren osaketa
ikusi dut. Aztertu dudana euskararen bidez gizarte haustura gainditu
duen komunitatea da. Iruritan baserriak eta herrigunea ditugu,
jarraipena eta etena, baina euskararen jarraipenak dikotomia horiek
berdindu ditu. Azken lau hamarkadetan Iruritan euskararen jarraipena
sendotu da mintzairak espazioan hausturak josi eta denboran etendurak
lotu ahal izan dituelako. Bertzenaz, Txepetxek 1970ean iragarri bezala,
berak entzundako haurrak hondarreko iruritar euskaldunak izanen
ziratekeen”.