Aipatzen

2023-07-10  //  Aipuak  //  Iruzkinik ez

“Zail baita pentsatzea hiztun komunitate bat biziberritu daitekeenik kultur sorkuntzarik gabe, kultur bizitzarik gabe, kultur erritualik gabe, kultur eztabaidarik gabe, kultur tentsiorik gabe…”

Iratxe Retolaza

“Gaur egun, euskal soziolinguistikaren esparruan zalantzan jartzen ari dira orain arte baliagarriak izan zaizkigun sailkapenak eta kategoriak; hizkuntza ohituren aldaketa prozesuak ulertzeko eta pertsonen arteko rol linguistikoak proposatzeko ahaleginak egiten ari dira; hirigintzak eta espazio publikoaren konfigurazioak izan dezaketen papera aztertzen ari da; genero-rolen araberako praktika linguistikoetan arreta jartzen ari da; artatsuki begiratzen ari zaie gazteen erreferentziei, ideologia linguistikoei eta praktikei; hiztun berrien muda prozesuen analisia egiten ari da; komunikazio publikoaren esparruan eragiteko bideak sistematizatzeko saiakerak martxan daude; hizkuntza-aniztasunak eta migrazioei lotutako kulturartekotasunaren eraginetan eta aukeretan erreparatzen ari da; hizkuntza-teknologiei lotuta helduko diren aldaketak aurresateko saiakera egiten ari da; ikasgeletan ahozko hizkuntza eraginkortasunez jorratzeko bideak zabaltzen ari dira…”

Asier Basurto

“Hiztun komunitatearen kontzeptu hau, biziki praktikoa dena hiztunen asanblada baten irudikatzeko, izugarri lausoa da errealitatean. Batzuentzat, nazioa bera izan daiteke eta besteentzat auzoa bakarrik”.

Helene Charritton

“Kultur komunitaterik eta kolektiboki konektatzeko aukerarik gabeko euskal-hiztun indibidualizatua fabrikatu da instituzioetatik”

Ibai Atutxa

“Latinari herri-hizkuntzen matxinadan gertatu zitzaion moduan, gaur egun beharrezkoa da hizkuntza ez-hegemonikoen altxamendu bat, adierazteko, bizitzeko eta pentsatzeko moduak estandarizatzen ari diren hizkuntzen aurrean”

Marina Garcés

“Euskal Herriko toki gehienetan bizitzeak erdaldundu egiten du batez beste, baina arnasguneetan bizitzeak euskaldundu egiten du”.

Iñaki Iurrebaso

Erraztasuna

2023-07-04  //  Sailkatu gabea  //  Iruzkinik ez

Erraztasuna, erosotasuna. Iñaki Iurrebasok bere tesian kontzeptu honi garrantzi handia ematen dio. Eta esaten du, besteak beste, erdaraz erosoago edo errazago egiten duten euskaldun batzuek ekarpen handia egiten dutela, euskaraz espero zitekeen baino erabilera handiagoa dutelako.

Hori irakurtzen ari nintzela galdera bat etorri zait burura:

Zenbat sortzailek erabaki dute euren sormen-lanak ondoen menperatzen ez duten hizkuntzan egitea? Zenbat idazle, musika talde, zinemagile, aktore eta abarrek euskaraz sortzeko hautua egin dute erdaretan erosoago aritu zitekeenean? Zer dela eta hautu hori? Gainera, kontuan hartu behar da euskaraz aritzeak ez dizula merkatuaren ateak parez pare irekitzen. Hau da, ez-erosoagoa da eta merkatuaren logikaren kontra doa eta, hala ere, euskaraz sortzearen aldeko hautua.

Ez dio Iñaki Iurrebasok honi erantzun beterik ematen (galdera bera ez du nik egin bezala egin, jakina). Baina, nire ustez, erantzun baten hasiera izan daitekeen hau bai esaten du:

Minorizazio gorrian egonda, bizinahi handia duen hizkuntza komunitatea osatzen dugu euskaldunok.

Agian, akaso, bizinahi hori hauspotzen eta airatzen lan gehiago egin beharko genuke …

Soziolinguistikaren erronkak

2023-06-26  //  Sailkatu gabea  //  Iruzkinik ez

Soziolinguistikaren hiztegi komentatua (Atik Zra) amaitu berri dut. Eta, tarte horretan, Iñaki Iurrebasoren tesia irakurri dut. Tesian Iurrebasok aipatzen zuen euskal demolinguistikak lau erronka nagusi dituela:

• Teorian sakontzea
• Metodologia lantzea
• Nazioartekotzean aurreratzea
• Unibertsitatearen inplikazioa areagotzea.

Horrez gain, honako hau ere esaten du Iñaki Iurrebasok:

Gure demolinguistikak enpirikoki izan duen garapen izugarri indartsuaren aurrean deigarria egiten da zein toki gutxi eskaini izan zaion elaborazio eta gogoeta teknikoari.

Eta jo, nik berak demolinguistika aipatzen duen tokian euskal soziolinguistika bere osotasunean aipatuko nuke. Egia da, agian, nire ustez, bosgarren erronka bat duela euskal soziolinguistikak (seguruenik demolinguistikak ere) eta dibulgazioarena da, baina tira, beste lau erronkak demolinguistikak eta soziolinguistikak orokorrean partekatzen dutelakoan nago.

(Ez dauka zerikusirik, baina galdera bat sorrarazi dit demolinguistikak gurean izan duen garapen azkarrak: beste arlo batzuetan ditugun hutsuneak aintzat hartuta, zergatik ote dugu ondare demolinguistiko zabal, sendo eta aberatsa gaur egun Euskal Herrian?).

Iñaki Iurrebasoren tesia eta soziolinguistikaren gaiarekin amaitzeko, honako lerrokada hau ere dut apunteen artean, eta honek ere zer pentsatua ematen dit:

Soziolinguistika gaur egun oinarri teoriko bateratua duen diziplina bat izatetik urruti dagoen arren, eta gaur egun ikuspegi teorikoetan sakabanaketa handia badago ere, hizkuntzen ordezkapena, jarraipena eta indarberritzea finkatzen duten aldagai, faktore eta prozesuak zehazteko orduan ez dirudi hain urruti daudenik soziolinguistikan diharduten ikuspegi teoriko batzuk eta besteak: gaitasuna, erabilera(k), motibazio-jarrerak, testuinguru demolinguistikoa, sozializazio-prozesua, hizkuntzaren bilakaera eta hizkuntzaren uzkurtzea (hizkuntza gutxituaren adierazpenean gertatzen den murrizketa).

12 gogoeta Iñaki Iurrebasoren doktore-tesitik

2023-06-20  //  Sailkatu gabea  //  Iruzkinik ez

Iñaki Iurrebasok doktore-tesi ezin interesgarriagoa egin du. Uste dut tesi honekin gure orain arteko uste eta ekinbide batzuk beste modu batera ikusteko datuak jarri dituela mahai-gainean. Uste dut demolinguistikari begiratzeko modu berriak ekarri dituela tesi honek. Nik hona tesi horretatik atera daitezkeen 12 gogoeta eta esaldi (edo titular) ekarri ditut, guztiak ere Iurrebasoren berbetan adieraziak.

Baga: Euskaraz hobeto moldatzen diren 195.000 hiztun dauzkagu (%7), bi hizkuntzetan antzera moldatzen diren 220.000 (%8) eta beste guztiak, 2.230.000, erdaraz hobeto moldatzen dira (%85), nahiz eta horietako batzuk euskaraz jakin.

Biga: Gaur egun elkarrizketen kopuru oso txiki bat, %1, derrigor euskaraz da eta elkarrizketen %17an aukeran dauzkagu bi hizkuntzak. Erabilera datua ezin da izan %18 baino gehiago. Ikusten dugu erabilera %15 inguru dagoela, askoz gertuago maximo posibletik, minimo posibletik baino.

Higa: Euskaraz hobeto egiten duenak beti egingo balu euskaraz eta erdaraz egiten duenak beti erdaraz. Kalkuluak horrela eginda, batez besteko erabilera %8an legoke, baina erabilera %15ean dago. Euskara asko erabiltzen da, hortaz, dagoen gaitasunaren zorurako.

Laga: Inkesta eta zentsu horietan milaka eta milaka guraso erdaldun elebakarrek baloratu izan dute euren seme-alabek zer-nolako gaitasuna duten euskaraz, eurek euskaraz batera gaitasunik ez duten arren.

Boga: (Erabileretan) dauden aldeak azaltzeko, badirudi euskara erabiltzeko aukera izatea edo ez izatea dela funtsezko alderdia.

Sega: Etxean euskaraz egiten duten hiztunen %51,3 UEMAko udalerrietan (edo bertako kide izateko baldintzak betetzen dituztenetan) bizi dira; gainerakoa, %48,7, UEMAkoak izateko baldintzetara iristen ez direnetan.

Zai: Kaleko erabilerari erreparatuta, esan genezake Azpeitiak Bilbok baino euskara apur bat gehiago ekoizten duela, edo esan genezake Zarautzen Gasteizen baino euskara gehiago ekoizten dela. Edo Baztanen Iruñean bezainbeste euskara ekoizten dela.

Zoi: Agerikoa da eskolak ekarpen handia egin duela jatorriz euskaldunak ez diren hiztunei euskarazko gutxieneko gaitasun bat emateko. Baina eskolak zailtasun nabarmenena du euskara nagusi ez den eremuetan euskaraz biziko diren hiztunak eta euskaraz erdaraz baino errazago arituko diren nagusitasunezko euskal hiztunak ekoizteko.

Bele: Gaztelania/frantsesa indartzearen alde, gehienetan “bide batez” baliabide eraginkor erraldoiak erabiltzen dira Euskal Herrian, Espainia-Frantzietan eta mundu zabalean. Eta horren aurrean, eragin ahulekoak gertatzen dira gure eguneroko errealitate soziala finkatzerakoan “berariazko” zein “bide batezko” euskalgintza sozial zein instituzionaletik egiten diren ahaleginak.

Arma: Baten batek galde dezake: nola da posible euskararen aldeko hainbeste ahalegin eta lan eginda, hain fruitu gutxi jasotzea? Zergatik ez du gehiago aurreratu euskarak? Abiapuntuko minorizazio-egoera larrian eta minorizazio horretara bultzatzen eta birsortzen duten faktore indartsuetan dago erantzuna. Indar eta bitarteko ugari jarri dira euskararen indarberritzearen alde azken 60 urteetan, horretan ez dago zalantzarik. Baina ahalegin hori beherantz datozen eskailera mekaniko batzuetan gorantz egitea bezala izan da. Hizkuntza menderatzaileen nagusitasun demolinguistikoak berezkoa du hiztunak bereganatzeko presioa egiteko gaitasuna, eta hori gutxi balitz bezala, gaitasun hori areagotu egiten da hizkuntza horiek eremu juridiko-politiko-ekonomiko-sozial-mediatiko-kulturaletik jasotzen dituzten abantaila eta babesa dela medio. Euskalduntzearen alde egindako ahaleginaren zati handi bat gaztelaniaren/frantsesaren erakarpen-indar edo presioari aurre egin nahian xahutu dugu.

Tiro: Egin den lanarekin emaitza hori izan bada, orain artekoa baino ahalegin handiagoa egin beharko da hizkuntza indarberritzeko prozesuan aurrera egitekotan. Are gehiago, etorkizunean baldintzak zaildu egin daitezkeela kontuan hartuta.

Pum: Egoera zailaren kontzientzia hartuta, euskararen bizibeharra lehentasunetara ekarrita, eskura ditugun indar guztiak batuta, azken mende erdian metatu den jakintzan eta eskarmentuan oinarrituta, sakon-sakonetik heldu den bizinahiak hauspotuta, inteligentziaz eta erabakimenez, egin dezagun jauzi.

Ikertzen gaituzte

2023-06-12  //  Sailkatu gabea  //  Iruzkinik ez

(Irudia: Zaloa Ipiñaren “Gorreria bisuala” arte-laneko zati bat.)

Ikertzen gaituzte, aprobetxatzen dira gutaz. Hori irakurri dut Leire Milikuaren “Lur gainean, itzal azpian” liburuan. Eta, aspalditxo irakurri nuen beste liburu honekin bat egin zuen zuzenean neure buruan: A descolonizar las metodologías (eta, bereziki, maoriek zer eskatzen dieten bertaratzen diren ikertzaileei).

Ikerketaren kokapena bihurtu da azken urteotan gai delikatua. Feminismoak zartarazi du akademiaren usteko objektibotasuna eta horra igo gara historiaren korrontearen kontra igeri egiten dugunok (nik neuk ere, neure tesian).

Ikerketaren helburuak bat egin behar du bidearekin. Mundua zertan den baino, mundua aldatzea helburu dugunok, ikerketa eraldatzailea egin behar dugu. Eta horrek adierazten du esperientziari eman behar zaiola garrantzia, borrokak balorizatu behar direla, eta abar. Azken finean, ikertuari bere errelatoa auto-antolatzeko aukera eman behar zaio.

Sortutako jakintzak askatzaileak izan beharko lirateke, mundu eta egoera berriak imajinatzeko mamia emango dutenak. Txikitik eta bertatik bertara, noski. Elkar-ikerketan, ahal bada. Militantziakidetasunetik, ahal bada. Eta ikerketaren objektu subjektu bihurtuta eta ikertzailea bere burua aldatzeko posiziotik, apal. Eta, ahalko balitz, prosaren gramatika apurtuz (etika eta estetika bat egiten duten puntu horretan bertan).

Eta partekatuz. Jakintzak zaintzeko modurik onena jakintza horiek partekatzea baita, dibulgatzea baita.

Interes taldeak

2023-06-05  //  Sailkatu gabea  //  Iruzkinik ez

Arlo sozioekonomikoan interes taldeak aktibatzea lortuz gero, euskararen aldeko dinamikak aktibatzea eta garatzea lortuko da etorkizunean. 

Hori da Emunek plazaratu duen hipotesia (nire ustez, azken urteotan eremu sozioekonomikoa euskalduntzeko hipotesien artean, gauzagarriena, gauzatzeko gaitza bada ere). Hipotesia Bat aldizkariaren 124. alean argitaratu dute. Eta aldizkarian bertan, beste artikulu batean Elisabeth Barakos-ek egindako ikerketa baten berri ematen da.

Ikerketa Galesen egin da eta “Language policy in business: discourse, ideology and pratice” (Barakos, 2020) du izena. Azterlanean agerikoa da interes taldeen eragina enpresetako hizkuntzen kudeaketan. Galesa erabiltzeko arrazoi nagusia bezeroaren nahia asetzea da eta ez erabiltzeko arrazoi nagusia bezeroen eskaera falta da. Ikerketak baieztatzen du, beraz, bezeroaren eskakizunak baldintzatzen duela hizkuntza baten erabilera kanpo harremanetan, hizkuntza hori gutxitua izan zein oso hedatua izan.

Honaino helduta, interes taldea zer den galdetuko dio bere buruari irakurle batek baino gehiagok.

Zer da, ba, interes taldea? Horiek dira enpresa baten jardueren, produktuen edo zerbitzuen zein haren jardunaren eraginpeko gizabanakoak, taldeak edo erakundeak.

Horri lotuta, Emuneko kideek honako galdera nagusi bi plazaratzen dituzte:

• Industria eta zerbitzuen sektoreak jasotzen al du euskararen inguruko eskakizunik? Eta, jasotzen badu, zein da enpresek ematen dioten erantzuna? Zein da emaitza? Eta jasotzen ez badu eskakizunik, zergatik da? Egin ez zaiolako, jaso ez duelako edo, jasota ere, ez diolako arretarik jarri?
• Zein dira enpresei euskara sustatzeko planak abiarazteko gonbita egiten dieten erakundeak? Enpresetan eragina duten edo euren eraginpean dauden interes taldeak al dira?

Uste dut interes taldeen ikuspuntu honetatik irekitzen dela hari-mutur bat lanaren esparruan euskarari leku eta espazio berriak bilatu eta aurkitzeko. Hari-mutur bat, beste hari-mutur batzuekin lotuta joan behar dena, jakina.

Atik Zra: soziolinguistikaren hiztegi komentatua

2023-06-02  //  Atik Zra  //  Iruzkinik ez

Zaurgarritasuna (Atik Zra)

2023-05-23  //  Atik Zra  //  Iruzkinik ez

Zaurgarriak gara, zeharo zaurgarriak. Gure egitura guztiak oso ahulak dira (ikusi adibidez, Ihintz Olideni egindako elkarrizketa), gure kulturgileak oso ahulak, gure kultura industria oso ahula, gure biziberritze tresna gehienak ere ahulak dira (gure tresna nagusia ere, D eredua, ez dabil guk nahiko genukeen moduan, inondik ere), gure komunikabideek ere ez dute behar besteko hedapenik (toki mailan ez bada), eta abar (ez naiz etorri hiztegitxo honetara negar egitera).

Zaurgarriak bai, eta zaurgarriak diren heinean, defendatu behar ditugu tresna horiek guztiak azken barrikada izango balira bezala (eta, era berean, tresna indartsuagoak eta hedakorragoak asmatu eta sortu). Eta tresna eraldatzailegoak eratu (bide batez edo berariaz euskara sustatuko dutenak, hau da, euskaraz eta euskaratik).

Heterodoxian ibili beharko dugu eta ortodoxian, erakundeetan eta erakundeetatik kanpo, iraganetik eta gaurtik eta etorkizunetik (eta oraina biziz etorkizuna desio dugun moduan), ortozik eta botekin eta zapatekin, kanona eta kontrakanona izaten, periferian eta erdigunean eta erdigunearen periferian, euskalkian eta batuan, etxean eta etxetik kanpo, kalean eta kaletik kanpo, auzoan eta auzotik kanpo, karraderan batzuetan eta motel gehienetan, akademiari kasu eginez eta intuizioei kasu eginez, ekintzan eta teorian (eta teoria eta ekintza batzen diren puntu horietan), ikerketan (eta ikerketa aplikatuan) eta dibulgazioan, lokatzetik eta marmolezko harlauzetatik, aldapan gora (gehienetan) eta inoiz aldapan behera, autoz eta oinez, lau hankatan eta tente-tente, eta abar.

Baina, kontuz, zaurgarriak, zeharo zaurgarriak garela ahaztu barik. Eta ahaztu barik ere, gure iragan guztiek etorkizunera begiratzen dutela.

Unibertsoa (Atik Zra)

2023-05-16  //  Atik Zra  //  Iruzkinik ez

Bakoitzak ikusten du unibertsoa ikuspegi batetik, posizio batetik, kokatuta dagoen lekutik (eta bere buruko eskema mentaletatik iragazia, jakina). Eta gauza bera gertatzen da hizkuntza biziberritzearen unibertsoarekin (edo pluribertsoarekin). Bakoitzak berea ikusten du, ikustekotan.

Izan ere, zer ikusten dute erdaldunek (orokortzen ari naiz, badakit) gurean hizkuntza politika aipatzen denean? Nire ustez, gauza nagusi bi: eskoletako hizkuntza ereduak (A, B edo D) eta administrazioetako hizkuntza eskakizunak. Nagusiki bi horiek. Ohar bat: erdaldun eta euskaldun berbak ez ditut erabiltzen jakintzari erreferentzia eginez, praktikari erreferentzia eginez baizik.

Eta zer ikusten dute euskaldunek? Eta zer euskaldun kontzientziatuek? Ba, horiek ikuspegi zabalagoa izan ohi dute. Eskakizunak eta hizkuntza ereduaz gain, ikusten dute askotan beste elementu batzuk ere, erabilerari eta praktikari lotuagoak (edo erabilera edo praktika ezari lotuagoak, ifrentzua eta aurkia). Eskubideak aipatzen dira sarritan (eta ez hizkuntzak ez jakiteko eskubideak), ez dakit non dena erdaraz dagoela, eta abar (kontuan hartu, mesedez, orokortzen ari naizela eta ez ahaztu euskaldun orok daramala bere barruan soziolinguista bat).

Unibertsoari begiratzeko moduak. Eta unibertsoa eraikitzeko moduak. Eta berdintasuna, ekitatea eta abarrak begiratzeko moduak.

Trinkotzea (Atik Zra)

2023-05-10  //  Atik Zra  //  Iruzkinik ez

Zer da hizkuntza komunitatea trinkotzea? Euskara elkarteek (eta ez eurek bakarrik, baina batez ere eurek) helburu hori jarri zioten euren buruei aspalditxo. Eta, horretarako, Txepetxen teorietatik abiatu ziren.

Baina … elkarteek eta euren ingurukoek mila bider trinkotzea aipatu badute ere, ez dut nik ezagutzen horren inguruko definizio zehatz eta konpartiturik. Kontzeptua, hortaz, lausoa da, bakoitzak bere modura ulertzen du eta horrek errealitate antzekoen aurrean sekulako erantzun ezberdinak egotea ekar dezake, nire ustez. Inork ez du trinkotzea zer den zehatz-mehatz zedarritzeko lanik hartu eta, horrela, hainbat itauni erantzutea zaildu da.

Erantzun lauso batzuk egon dira han eta hemen: euskaldunen arteko hartu-emanak biderkatzea (eta euskaraz izatea), ezagutzen ez ziren euskaldunen arteko hartu-emanak sustatzea, euskara zentroan jartzea eta ezberdintzen gaituenari jaramon gutxiago egitea, eta abar. Baina ez da definizio zehatzik adostu, ez da trinkotze hori neurtzeko modurik asmatu, ez da trinkotzea bultzatzeko ekimen espezifikorik egin (lausoak bai, baina hedabide baten bidez trinkotzen al da komunitatea? Edo aisialdia euskaldunduz?, baina komunikabide batek trinkotu dezake komunitatea edo ez, aisialdia euskaldunak komunitatea trinkotu dezake edo ez eta abar).

Dena den, trinkotzea definitu aurretik, agian komeni litzateke komunitatea bera definitzea edo, hobeto esanda, komunitatea zer definizioaren arabera ulertzen dugun esatea. Izan ere, soziologian komunitateari buruz mila eta ehun definizio daude, bakoitzak bere betaurrekoekin ikusten duelako komunitatea. Gurera etorrita, baina, hizkuntza komunitatea nortzuek osatzen dute? Nortzuek ez? Zein da euskaldunen komunitateko kide izateko beharrezkoa den ezaugarria? Hizkuntzaren ezagutza, erabilera (erabilera bada, zer praktiketan bai eta zeintzuetan ez), atxikimendua? Zer interes, balio, ohitura, mundu ikuskera eta abar partekatzen dugu euskaldunok, partekatzen badugu? Benetan osatzen al dugu hizkuntza komunitatea? Ala bestelako kontu batzuek batzen (eta banatzen) gaituzte gehiago hizkuntzak baino?

35 urte baino gehiago pasa dira euskararen aldeko mugimendu sektore batek trinkotzea bere egin zuenetik. 35 urte eta definizio lauso edo zehatzik ez. Agian, apika, beharbada, heldu da sasoia trinkotzeaz zer ulertzen dugun eta zer ez adosteko, edo agian, apika, beharbada, heldu da sasoia trinkotzea behin betiko gure hiztegietatik ezabatzeko. Agian.