Portaerak kodetu

2022-12-12  //  Sailkatu gabea  //  Iruzkinik ez

Pasatu berri zaigu Euskaraldia eta ibili gara hizkuntza ohitura batzuk aldatzeko ahaleginean, arrakasta handiagoz edo txikiagoz. Baina Euskaraldia baino lehen (eta ostean), behin baino gehiagotan ibili izan naiz euskal herrietako mendietatik eta hainbat ehiztarirekin topatu.

Ehiztari horietako gehientsuenak ez ziren ari ehizan bere horretan. Ari ziren txakurrekin, ari ziren txakurren portaerak kodetu nahian, lepokoetan jarritako gailuekin eta zarata arraroa ateratzen duten turutekin. Portaerak aldatzen edo moldatzen edo egokitzen, kodetzen alegia.

Gizakion portaerak kodetzeak ez du izaten prentsa ona, baina txikitatik kodetzen gaituzte gauza batzuk egiteko (eta gauza batzuk ez egiteko). Seguruenik, kodetze lan apartena genero rolek egiten dute (badira generoaren muga-poliziak, antza, hizkuntzarenak?), baina eskolak, hedabideek, konbentzio sozialek, erlijioek, Estatuak, egitura juridikoak eta abarrek behin eta berriro kodetzen dituzte gure portaerak (irakurri Foucault eta bere biopolitika gauza hauek hobeto ulertzeko).

Izan ere, kartzelaren sendoenek ez dute barroterik. Eta askotan akatu behar dugu barruan daramagun polizia (akatu zuren baitan bizi den zinegotzia!). Gure kontraesanen bilduma garelako, hein handi batean. Hortaz, portaera berriak kodetu, zaharrak deskodetu, zaharrak desikasi eta desazi. Hori da bide bakarra eta, horretarako, ezinbestekoa da ahalduntzea (ezen ez ahulduntzea). Ez ala?

Bixamona (ostera ere)

2022-12-05  //  Sailkatu gabea  //  Iruzkinik ez

Bi urte pasa dira aurreko bixamonatik eta oraingoa ere pasatu dugu (gogorra aurten ere). Eta aurten zer bixamona utzi dit ba Euskaraldiak?

Batetik, nik neure inguruan txapa gutxi ikusi dut, neure inguruan jendea ez dut ikusi bereziki motibatuta (bale, inpresio pertsonaletan oinarritzen ari naiz eta horrek ez du balio). Eta gero datuak ikusi ditut eta zer gura duzue esatea, ba %28 jaitsi da parte hartzaileen kopurua 2018tik (eta 2020ko pandemian baino gutxiago izan dira): neure herrian 2017ko datuetara itzuli gara (2017an Derion Ahora izeneko ekimena egin genuen). Ez dakit, baina tresna kamustu zaigula iruditzen zait, kamusten ari dela.

Bestetik, Euskaraldia batez ere kualia da eta ez kuantia, eta zu ari zara kuantiari begira. Hala da, halaxe da eta, agian, kopuruak ez du axola, baina nik erronka gutxi ikusi dut neure inguruan (ostera ere inpresio pertsonaletan oinarritua!). Hala ere, bide horretan pauso batzuk egin direla uste dut. Batetik, ahalduntze eskolak eratu dira herri batzuetan (ea horren inguruko baloraziorik helarazten den); bestetik, Zapla izeneko irratsaioa egin da eta hor ere ohiturak aldatzeko gakoak eman zaizkio hala gura duenari. Eta seguru nago herririk herri beste hainbat ekimen interesgarri egon direla.

Aurten, hirugarrenik, ariguneak ere egon dira. Eta hori oso garrantzitsua dela uste dut. Baina zalantzak sortzen zaizkit. Ariguneak arigune izango dira 15 egunetan bakarrik? Bai? Zergatik? Ariguneak iraunarazteko lanik ez al genuke egin behar denok? Zalantzak ditut horrekin eta agian tresna zorrozteko baliabideetako bat izan daiteke ariguneak iraunarazteko lana egitea.

Euskaraldia …. eta, ondoan, adibidez Pantailaldia. Hor ere eman nuen izena eta, bua, ezin izan diot inondik ere erronka horri heldu. Ia inposiblea da pantailak euskaraz kontsumitzea, astebetean bada ere. Hutsune handia dugula banekien, baina ahalegina egin eta hutsunea uste nuena baino sendoagoa dela iruditzen zait. Pantailetan eskaintza duinago bat izateko lana egiten jarraitu behar dugu.

Eta … zein da zure Euskaraldia? Zer egin dezakezu zuk? Zer dago zeure esku?

Kulturaren eragina biziberritzean

2022-11-28  //  Sailkatu gabea  //  Iruzkinik ez

Iñigo Beitiak izenburu honekin artikulu bat argitaratu du Bat aldizkariaren 122 eta 123. alean. Zer eragina izan du kulturak hizkuntzaren biziberritzean? Galdera hori abiapuntu izanik, hipotesi batzuk marrazten ditu:

• Euskararen biziberritze prozesuan bi momentu klabe egon dira: Euskal Pizkundea eta 60ko hamarkadan hasitako mugimendua. Bi momentu hauetan, hizkuntza kulturarekin batera biziberritu da.
• 80ko hamarkadan, ostera, instituzionalizazio prozesua hasi zen. Haren iritziz, 80ko hamarkadan aurretik batera joan ziren hizkuntza eta kulturaren biziberritze prozesuak -hein batean- banatu egiten dira.
• Euskara eta kultura banatzeak azken hamarkadetan testuingururik gabeko euskara bat lantzea ekarri du eta honek azalduko luke Iñigo Beitiaren iritziz -hein batean, eta esan bezala, beste hainbat faktorerekin batera- egungo euskara erabilera datuon zergatia.

Azterketa egiten du Iñigok eta behin-behineko ondorio batzuk ateratzen ditu (nik hemen ez dakartzat guztiak):

• Kulturak hizkuntzaren biziberritze prozesua azkarrago eman dadin laguntzen du.
• Egun, zein pisu hartzen du kulturak hizkuntzaren biziberritzean? Iñigo Beitiaren iritzian, 80ko hamarkadan ematen den instituzionalizazioaren ondorioz, hizkuntzak aurretik zeukan kultur testuinguraketa -hein batean- galdu zuen eta honek azal dezake -beste hainbat elementuren artean, noski- egungo euskararen erabilera datu baxuen zergatia.
• Euskararen erabilera areagotzeko, beharrezkoa da testuinguruari lotutako baldintzak dituzten guneak sortzea.
• Hizkuntza soziabilitate zaindua (kontzeptua): horrek ez du inor derrigortzen euskara erabiltzera, baina espazio fisiko zein sozial horretan euskarari lehentasuna ematen zaiola aditzera ematen du.

Hai que defender o idioma como sexa, Manuel Maria

2022-11-21  //  Poema soziolinguistikoak  //  Iruzkin bat

Gaurkoan Manuel Mariaren poema soziolinguistiko hau: Hai que defender o idioma como sexa.

Hizkuntza defendatu behar da edozein modutara:

amorruz,  grinaz, metrailakada.

Berbeta defendatu behar da borroka sendoan

tankeekin, abioiekin eta ukabilekin.

Gogorrak izan behar gara, liskarzale, burugogor

jauntxo bokazioa dutenekin,

zerri desertore higuingarriekin,

ahuntzekin, kabroiekin eta antxumeekin.

Borroka egin behar dugu arnegatuen kontra,

gure hizkuntza ezabatu nahi dutenen kontra.

Borroka egin behar dugu gure hizkuntza hil eta lurperatu

nahi duten esker txarrekoen kontra.

Izango ginateke, hizkuntza barik, inorrezak

lumatutako oilobusti batzuk baizik ez.

Gure etsaiek ondo dakite

berbek ezpatak garaitzen dituztela.

Hizkuntza gu gara, herri xehea,

zutik mantendu eta batzen gaituen lotura,

bakoitzaren mendeetako herentzia,

gure fedea pizturik mantentzen duen etxea.

Eta, jatorrizkoa, galizieraz:

Hai que defender o idioma como sexa:

con rabia, con furor, a metrallazos.

Hai que defender a fala en loita rexa

con tanques, avións e a puñetazos.

Hai que ser duros, peleóns, intransixentes

cos que teñen vocación de señoritos,

cos porcos desertores repelentes,

cos cabras, cos castróns e cos cabritos.

Temos que pelexar cos renegados,

cos que intentan borrar a nosa fala.

Temos que loitar cos desleigados

que desexan matala e enterrala.

Seríamos, sen fala, unhos ninguén,

unhas cantas galiñas desplumadas.

Os nosos inimigos saben ben

que as palabras vencen ás espadas.

O idioma somos nós, povo comun,

vencello que nos xungue e ten en pé,

herencia secular de cada un,

fogar no que arde acesa a nosa fe.

Aipu (edo aupa)

2022-11-14  //  Aipuak  //  Iruzkinik ez

“Euskal zinemaren erronkak, beraz, euskara-jendearen erronkak dira, neurri handi batean. Nola izan euskaldun, milurteko berrian? Frantzia bezalako erraldoiak ere urduritzen dituen globalizazio-aroan nola bizirik atera, subiranotasun kulturalik gabe?”.

Josu Martinez

“Badakigu egungo eta hemengo edertasun-kanonak diseinatuta daudela ezinezkoa izan dadin nahi bezain eder izatea, eta frustrazio horren eranginpean eros ditzagun mila produktu. Ezinezko edertasuna lortzen saiatzeak autogorrotoa du oinarri. Ez ote gara ari halatsu eraikitzen euskalduntasun-kanona?”

Maialen Sobrino

“Euskara eta euskal kultura belaunaldi batetik bestera transmititu dira, azpian gizarte egituratu bat izan delako; sendiko kideek, auzotarrek eta herritarrek, hau da, lehen mailako sozializazio eragileek belaunaldi gazteagoei elkarte bateko kide izatearen zentzua transmititu dietelako; eta elkartea, bere izaeran, euskalduna izan delako”.

Patxi Juaristi

“Hona azterketa sendo bat —eta beste argudio potolo bat—, bizi dugun urgentziaz ohartu eta berehala ikus-entzunezkoen herri estrategia bat zehazteko + diruz hornitzeko + bikoizketa/azpidazketa/sorkuntza makinariak martxan jartzeko”

Libe Mimenza

“Egin duguna gutxiestea zuzena ez baldin bada, egin digutena gutxiestea ere beste horrenbeste”.

Joxe Manuel Odriozola

“Praktikak egon behar du zentroan, nahiz eta eraldaketarako traba eta inertzia-eusle den esparrua izan”.

Manex Agirre

Balaztak

2022-11-07  //  Sailkatu gabea  //  Iruzkinik ez

Gure soziolinguistikaren baratzea gero eta oparoagoa da, gero eta zehatzagoa, gero eta xeheagoa. Baina, nire ustez, asko kostatzen zaigu xehe eta zehaztasun horiek jendarteratzea, asko. Josune Zabalaren “Ahozko komunikazioa irakastea” liburu dibulgatibo zoragarria irakurtzen ari nintzela, ahozkotasunaren inguruan dauden 11 balazta jaso nituen (11 balazta edo 11 aurreiritzi), eta berriro ere, zer gutxi aurreratu dugun aurreiritzi oinarrizko batzuk deuseztatzen. Eta, ekarpen txiki bat egite aldera, ba hona hemen hamaika balazta horiek:

• Eskolan euskaraz ikasteak (B edo D ereduan) zuzenean dakar eskolan edo-eta eskolatik kanpo euskaraz egitea.
• Berdina da gelan hitz egiten den ahozkoa eta gainerako beste eremuetakoa.
• Eskolaren ardura bakarrik da ahozkoa lantzea. Batez ere, hizkuntza irakaslearena.
• Etxetik euskaldun direnek ez dute ahozkoa landu beharrik.
• Herri euskaldunagoetako ikastetxeetan ez dago gaitasunetan indarra jarri beharrik; erabileran jarri behar da fokua.
• Jarduera ludikoak egitea da ahozkoa lantzea: bertsolaritza, antzerkia, kantuak, …
• Haur Hezkuntzan dena ahoz egiten da, beraz, ahozkoa lantzen da.
• Ahozkoan denbora asko galdu daiteke eta idatzizkorako behar dugu.
• Material didaktiko on batekin lortuko dugu ikasleen ahozko hizkuntza lantzea ikasgelan.
• Gai honen inguruko ikastaro bat egin eta lortuko dugu ahozkoa lantzeko tresnak garatzea.

Hamaika balazta, hamaika aurreiritzi. Eta hor zehar dabiltzanak.

Eraso linguistikoak

2022-10-24  //  Sailkatu gabea  //  Iruzkinik ez

Eraso linguistikoak hautematea zailagoa ei da eraso matxistak hautematea baino. Esaldi hau ez da nirea, norbaiti irakurri edo entzun nion (eta, barkamena eskatu nahi diot esaldi hau esan zuenari, baina ez naiz gogoratzen nor zen). Baina bat nator esaldiarekin. Eta hala dela uste dut. Eta ez guk bakarrik. Katalunian Octuvre izeneko komunikabideak eraso linguistikoei buruzko seriea egiten ari da eta iruditzen zait bide ona izan daitekeela eraso linguistiko hauek bistaratzeko:

Gurean ere serie asko egin daitezke eraso linguistiko hauek bistaratzeko, ezta? Izan ere, Amets Arzallusek esaten duen modura: “Guk ahalduntzeko lan egiten dugun bitartean, sistema hegemonikoa gu ahulduntzeko ari da lanean”. Edo Foucault-ek esaten zuen modura: “Arrainak ez du sekula jakingo uretan bizi dela. Izan ere, bertan murgilduta bizi denez, bizitza osoa ematen du ura hauteman baril. Era berean, esparru kultural menperatzaile batean normalizatzen den portaera bat ikusezin bihurtzen da”.

PD: oso interesgarria ere Octuvre-k estres linguistikoari buruz argitaratu duen bideo hau.

Adarrak

2022-10-17  //  Sailkatu gabea  //  Iruzkinik ez

Aurreko batean, aipatu nuen ekainean adarrak eta sustraiak izeneko jardunaldian hartu nuela parte. Egun horretan, apunte batzuk hartu nituen eta gaur dakartzat horiek, modu desordenatu batean. Ea!

Paulo Freire izan zen aipagai lehen zatian. Bere oinarrizko metodoa elkarrizketa da, ikasleen ahotsa, zientzia eta jakintzak behar ditugulako. Era berean, eskola jendartearekin konektatzeko beharraz aritu ziren. Azken finean, denok gara i(ra)kasleak!

Gurean, hizkuntzak irakasteko metodologia normalek ez ei dute balio (euskarak duen egoeragatik). Eta, beraz, beharrezkoa da hezkuntza ez-formala, helduen irakaskuntza ez-formala. Eta testuinguruari itsatsirako ikaskuntza. Hortaz, Paulo Freireren proposamenak baliagarriak dira (autonomia, zorroztasuna, metodikotasuna, etika eta estetika, …), baina ez da nahikoa. Hizkuntzalaritzaren ekarpenak ere beharrezkoak dira.

Gure eredua orain arte, Europako markoa izan da eta da. Baina marko horrek hizkuntza minorizatuen beharrak erdigunean jartzen al ditu? Marko hori ez al da kolonialista? Ez al dabil marko hori euskaltegiak hizkuntza akademiak bihurtzen ari?

Arazo askotxo dakartza eredu horrek: homologazioak arazo estrukturalak dakartza, azterketa ereduak eta azterketetara bideratutako ikaskuntza, mailaren araberako taldekatzeak, … Baina, nire ustez, zirrikituak ireki behar dira metodologietan eta abarretan, eta helburuetan. Eta uste dut hurrengo urteetarako zirrikitu hauek irekitzea derrigorrezkoa zaigula, jarraitu gura badugu euskaltegietatik hiztunak sortzen.

Beraz, irakaskuntza autozentratuan jardun behar dugu, ahal bada behetik eta ahal bada beregain. Eta ertzak zabalduko dituena. Eta lehen lana: desikasi, deskolonizatu. Eta bigarren lana, hiztunak sortzeari begira jardun. Egunerokotasunean baitago erantzuna.

O libro negro da lingua galega, Carlos Callón

2022-10-10  //  Irakurgaiak  //  Iruzkinik ez

Joan Mari Torrealdaik idatzi zuen Euskararen liburu beltza. Eta orain Carlos Callonek idatzi du liburu bera galizierari buruz. Eta, beste behin, argi gelditzen da zer antzekoak diren hizkuntza zapalketari lotutako guztiak, ñabardurak ñabardura.

Liburuak 500 urte baino gehiagotan, galizieraren mespretxuaren historia josten du, pasadizoz pasadizo. Denetarik dago, baina argi dago oraindik ez dela gainditu liburuak dakarrena eta oraindik egunerokoak direla galizieraren aurkakoak (baita euskararen aurkakoak ere, noski). Hizkuntza hainbatetan hiltzat jo dute, hizkuntza baino dialektoa dela esaten dute, baina … bizirik! Aínda seguimos aquí, Sesek kantatzen duen bezala.

700 orriko liburukotea ez dut laburtuko (ezin da?). Baina bai ekarri nahiko nituzke bi adibide, biak ala biak deigarri egin zaizkidanak:

Baga: galizieraren lehen katedra onartu zen 1910ean, baina non eta Madrilen! Handik 4 urtera martxan jarri zen eta hilabete gutxira hil zen katedraduna. Eta 1934. urtean jarri zen berriro martxan. Argi zegoen interes handia zegoela katedra horretan.

Biga: a zer herra duen elizak galizieraren kontra. Ikaragarria eta ikaratzeko modukoa, frankismoan batik bat. Seminarioetan debekatuta, mezetan debekatua eta abar. Gurean, hobetzeko asko izan zituen arrean, elizak paper garrantzitsua jokatu zuen frankismoan: elkartegintza, ikastolak, gau-eskolak eta abar babestu zituen modu batera edo bestera.

Argi dago harrizko mila eta bat gau baino gehiago izan dituela galizierak. Espero dezagun mila eta bat udaberri izatea.

PD: soziolinguistikako frikientzat. Martin Sarmiento abadeak gorroto berba darabil XVIII. mendean zeri eta auto-gorrotoari erreferentzia egiteko. Gogoangarria.

Eztona eta badona

2022-10-03  //  Sailkatu gabea  //  Iruzkinik ez

Apirilean, maiatzean eta ekainean egin ditugu Derioztartu eskolak, Tximintxek antolatuta eta Iñaki Gamindek gidatuta (Marikobaso espazioan, Derion). 10-12 pertsona egon gara saioko eta ni izan naiz zaharrena (eta horrek zeharo pozten nau). Urrian, azaroan eta abenduan izango dute jarraipena eskolek.

Eta zer izan dira Derioztartu eskolak? Ba Iñaki Gamindek orain dela ia 20 urte batu zituen Derioko baserrietan gure hizkerari buruzkoak. Baina horiek liburu batean gelditu dira, eta derioztartu eskolak horiek jendarteratzeko aukera izan dira. Horrez gain, baina, beste iragazki bat jarri diegu liburuko edukiei: zer da XXI. mendeko jendarte industrializatu batean, Derion, jakintza horietatik erreskatatu daitekeena eta egunerokoan erabili?

Jakinmina da harago joateko bide bakarra, eta horretan aritu gara: inguruko leiendak eta istorioak ezagutu ditugu, berbak ikasi ditugu (toton auzolanari deitzeko, bidegintzea gauza berari erreferentzia egiteko, eztok eta badok, koiu ez dela hartu, jauki aditza, begi zuriak izateak zer esan gura duen, berdatxea, …), gramatikaren oinarrizko jakintzak jaso ditugu, eta abar.

Ikasi dugu (Mikel Zalbideren berbetan) diferentzien iturria ez dagoela geografia fisikoan, mintzajardunaren beharrizanak sortzen dituen harreman-sareen trinkotasunean eta iraunkortasunean baizik. Ikasi dugu hizkuntza sorkari kolektiboa dela, ikasi dugu hizkuntza bizirik dagoela eta, hortaz, nahitaezkoa dela hizkuntza hori gelditu barik aldatzen joatea. Eta zeharo ondo pasatu dugu!