Burua deskolonizatzen: Ngugi wa Thiongo

Atalak: Sailkatu gabea

Orain dela gutxi irakurri nuen Urtzi Urrutikoetxeak Ngugi wa Thiongo idazle handiari buruz egindako erreportajea Gaur 8 aldizkarian. Horrek bultzatuta, berriro irakurri dut Ngugiren “Descolonizando a mente” liburua, bere portugesezko bertsioan (eskerrik asko Sechuri opariagatik). Gomendagarriak dira ere bere literatur lanak, bere saiakerak eta bere memoriak (euskaraturik dagoen “Gerra garaiko ametsak” zoragarria, kasurako). Ikusi dut blogean ez dudala inoiz berbarik egin Ngugiri buruz eta hori dela eta, liburu ezagun horren inguruko ohar batzuk partekatu nahi ditut (2025eko irakurralditik, aurretik gauza batzuk azpimarratuta nituen, baina ez diet kasurik egin):

Baga: Kenian (eta munduko beste leku askotan) gure “eraztuna” ere erabiltzen zuten. Han eraztuna baino, botoia zen, baina funtzionamendua bera zen: inork berba egiten bazuen kikuyueraz botoia hartzen zuen eta egunean zehar ikaslez ikasle pasatzen zen. Guztiek jasotzen zuten zigorra, baina azkenak zigor berezia jasotzen zuen. Eta hurrengo klase egunean berdin, auto-gorrotoa ereiten.

Biga: Kenian (gurean ere, galdetu bestela euskal sortzaile askori) zalantzan jartzen zen (da) artean bertako hizkuntzak erabiltzea (izan kikuyuera, izan swahili, izan euskara). Beste herri batzuetan zalantzan jartzen ez dena, jakina.

Higa: afrikar literaturan (edo literatura neokolonialean) afrikar Txomin del Regato figura oso erabilia da. 8 abizen edo Vaya semanitan bezala, bide batez.

Laga: Ngugiren literatur tresna ingelesa zen hasieran eta gero pasatu zen kikuyuera hizkuntza erabiltzera. Baina arazo batekin egin zuen topo: bere hizkuntzaren estandarizazioa egin zutenak (ebangelizatzaileak) ez ziren hiztun trebeak eta ñabardura asko kanpo geratu ziren. Horrek erakusten du estandarizazio bezalako erabakiek ere zerikusia dutela politika eta kolonianismoarekin (hemen zein Galizian).

Boga: ahozko literatura, artearen kolektibotasuna, antzerki herrikoia, parte hartzea, … Horrek guztiak aipatzen ditu, teorizatzen ditu eta gurean Antton Luku eta Ander Lipusen teorizazioekin bat egiten du hein handi batean, baita bertsolaritzarekin ere. Edo Taupak egin berri duen jardunaldiarekin.

Sega: tradizioak ez du Ngugirengan kutsu esentzialistarik, moldagarria da bere ustez, etengabe berritzen eta eguneratzen da, ahozko literaturari (oraturari) dagokion eran.

Zai: forma eta edukia, edukia eta forma (bide batez, zer interesgarri Danele Sarriugarteren eta Ibai Atutxaren podcast hau). “Edukia da, azken finean, formaren epaile. Hortaz, ezinbestekoa da edukia eta forma ondo ezkontzea”. Hau irakurri, eta Koldo Almandozek elkarrizketa zoragarri honetan esaten duenarekin lotura egin du nire buruak. Erabilitako hizkuntzaren sinesgarritasunaren gaineko kezka ere agertzen da liburuan hainbatetan (Jone, batzuetan filmean ikusi-entzun dugun bezala).

Zoi: aipu bat, nik euskaratua. “Hizkuntzak izaera bikoitza du: batetik, komunikatzeko tresna da eta, bestetik, giza-kulturaren garraitzailea da. Hizkuntza, kultura gisa, herri baten esperientzia kolektiboaren historia oroitzeko tresna da. Hizkuntza kulturaren historiaren produktu da eta, era berean, kultura bera islatzen du”.

Bele: hizkuntzarena ezin da borroka isolatua izan, ez. Horren inguruan hauxe dio Ngugik: “Hizkuntzaren auzia ezin da ekonomia edo politikatik kanpo ebatzi, ezin da gura dugun gizartetik kanpo ebatzi. Hizkuntzarentzat bide berriak bilatzea guztiz lotuta dago emantzipazio borrokekin”. Beste berba batzuekin esanda, gurutzatzen diren borrokekin bat dator hizkuntzaren aldeko borroka; beste berba batzuekin esanda, intersekzionalitatea.

Harma: azken aipua, intersekzionalitatea berriro ere ardatz (berba hori eta haren ingurukoak liburuan zuzen aipatzen ez badira ere). “Gure hizkuntzak berreskuratzeak bat egiten du gu biziberritzearekin, gu izatearekin, baina munduan askapena eskatzen duten milaka hizkuntza iraultzaileekin lotuta. Azken finean, gizateriaren benetako hizkuntza berraurkitzeko balio du: borrokaren hizkuntza”.