Irakurgaiak: Bidea eginez

2018-03-26  //  Irakurgaiak  //  Iruzkinik ez

Nafarroa Garaia, 1969-1991. Ikastolak eta euskarazko irakaskuntza. Gurasoak, poliziak, eliza, umeak, konpromisoa, agintarien ezinikusia, moldeak apurtzea, intuizioa, kemena, borroka, andereñoak, …

Bidea eginez liburuan Juan Luis Larrazak Nafarroako ikastolen epopeia kontatzen du: dena kontra zeukaten horiek zelan egin zioten aurre egoerari eta herri asko eta askotan ikastolak sortzen zelan hasi ziren. Gurasoen kemena (haurren eskolatze kartillak lortzea oso zaila zenean), andereñoen kemena (zegoena kobratuz, Gizarte Segurantza barik eta herri askotan aurkako presio soziala itzelarekin), agintarien ezinikusia salbuespenak salbuespen, poliziaren jazarpena eta abar. Botere faktikoen kontrako borroka kolosala izan zen. Herririk herri.

Adibidez,

“Eta falta ezin zena, betikoa eta ikastola guztietan agertzen zena, polizien furgoneta ikastola aurrean, goizera, haurren irrien topaleku”

Hala ere, epopeia nahiko garratz amaitu egin zen (liburuan kontatzen denagatik batik bat): ezin ikusiak ikastolen artean, ezin ikusiak beste herrialdeetako ikastolekin eta abar. Baina, tira, epopeia hor dago eta fruituak ikusten ari gara.

Nafarroa Garaiko epopeiaren berri badugu. Beste euskal herrietako epopeiak falta zaizkigu. Epika ere behar dugu, tantaka bada ere.

Mina

2018-03-22  //  Sailkatu gabea  //  Iruzkinik ez

Orain ez dela asko, mintegi batean izan nintzen EHUn. Mintegira Raul Zelik etorri zen eta mila gairen bueltan ibili zen berbetan: komunitatea, kontraboterea, kultura kooperatiboa, ekintza zuzenak, eduki alternatiboak, komunitateak trinkotzea, herrigintza, praktika sozialak, sinboloak eta abar.

Apunte asko hartu nuen, baina, ordutik, esaldi bat darabilkit buruan: “mugimendu sozialek mina eragin behar dute”. Eta, gurera ekarrita, euskararen aldeko mugimendu sozialek mina eragiten al dute? (edo enpresetako euskara planek mina eragin al dute?).

Nire ustez, kontzeptu arantzatsua da euskalgintzan minarena, baina agian inoiz horren arabera neurtu beharko genituzke geure aurrerapausoak … (edo ez).

Martxoaren 8ko grebatik irakaspenik euskalgintzetan?

2018-03-19  //  Sailkatu gabea  //  Iruzkinik ez

Martxoaren 8ko grebak astindu ditu han eta hemen egitura batzuk. Ikusiko dugu astinaldi horiek iraunkor eta finko bihurtzen dituzten emakumeek*. Espero dezagun baietz. Azken urteotan euskalgintzetatik feminismoei begira egon gara eta, nire ustez, egun horretako mobilizazioetatik gako batzuk atera ditzakegu.

Batetik, euskalgintzak eraikitzen jarraitu behar dugu (Euskaraldia izan daiteke euskalgintzak ehundu, saretu eta eraikitzeko parada ederra). Bestetik, euskalgintza erradikala eraikitzen jarraitu behar dugu. Azkura sortzen duen euskalgintza, gatazkak bistaratuko dituen euskalgintza.

Hirugarrenik, euskalgintza autonomoa eraikitzen jarraitu behar dugu. Lidergo nabarmenik gabekoa, horizontala, kalekoa, plazakoa, basatza maite duena. Nire ustez, deszentralizatu behar ditugu egiturak eta tokian tokikoari garrantzia eman.

Eta, laugarrenik, galdera batzuei erantzun kolektiboa bilatzen hasi behar dugu lehenbailehen.

• Baga: identitatea. Zer da euskalduna izatea? Zerk egiten gaitu euskaldun? Praktikak? Ezagutzak? Ba al da gaur egun euskaldun hutsa izaterik denok, gutxienez, elebidunak garenean? Zahar/berri dikotomia ere inoiz gainditu beharko dugu, ezta?
• Biga: mugimenduaren erdigunea nork osatzen du? Nork osatu beharko luke?
• Higa: agenda propioa izateko gaitasunik al dugu?
• Laga: erreleboaren gaiari ere heldu beharko zaio inoiz. Ez al ditugu egitura guztiak zaharkituta? Non dago odol berria? Zelan ireki militantzia eredu berriak? Zelan egin bateragarri bizitza, ogibidea eta militantzia euskalgintzetan?

Galdera asko eta erantzunik ez. Erantzunak denon artean kolektiboki eraiki beharko ditugu, noiz edo noiz.

Hautua, Jose Luis Otamendi

2018-03-15  //  Poema soziolinguistikoak  //  Iruzkinik ez

Jose Luis Otamendi, Kapital publikoa liburuan Hautua izeneko poema hau argitaratu zuen. Martxoko poema soziolinguistikoa.

Hautua

aterpe herbala du jendeak munduan bere hitzak gabe

zelan adierazi behar du minen duena

zelan hostogabetuko egutegiak

eta zelan azaldu beste fase batera

egin nahi lukeela jauzi

joko arriskuz bete honetan…

eta inork badio geu izateko

geure hitzez beste egitea dela bidea

esango diot neuk nahi dudala

hautatu neure galbidea

ez naizela inoiz izango

maite ez dudan ortzi baten txori kantaria

eta behartuta ez bada

ez naizela biluztuko

neure gogoaren kontra inoren aurrean

euskaraz bizi nahi izaten dut batzuetan

ehuneko handi samar batean

badakit ni ez naizena ez hizkuntza bat

ez bandera bat ez herri bat:

ni bakarrean ezer gutxi den euskalduna naiz

bakarrean ezer gutxi naizen euskalduna da ni

ez guardasol bat adina

ez errezeta bat besteko

ez abesti baten erdia

ehuneko handi samar batean

euskaraz bizi naizen euskalduna naiz

eta batzuetan zeharo harritzen nau

euskaraz bizi nahi izateko aukera izateak

ez dut euskararik behar bizitzeko

bizitzeko airea behar dut

arnasa hartu hainbat bider minutuko

bihotzak gorputzeko zokorik urrunenera

odol neurri bat punpa diezadan behar dut

eta gero beste hainbat osagarri:

lagunartea elkartasuna sexua asti pixka bat…

baina euskara ez dut den mendrenik ere behar

bizi ahal izateko

gosea eta egarria asetzea bai

estalpea giro ez denean

demaseko hotzari eta beroari aurre egitea…

gero bestelako alderdiak ere badira

nola diren jendetasun neurri doia

eta gauza ederren itxaropena

baina euskara ez dut behar bizitzeko

mintzo naizen euskara

idazten dudan euskara

ametsak eragin eta inoiz loa galarazten didan hori

hautu libre bat da niretzat

bizitzea ez bezala…

bizi ahal izateko

maitasuna gorrotoa eta lana

agian beharko ditut noizbait

baina euskararik ez dut inoiz beharko bizitzeko

eta hain juxtu

ehuneko hainbesteko batean

bizi nahi dut euskaraz

derrigorrik ez dudalako

bizi naiteke beste hizkuntza batean

eta hala bizi naiz ehuneko esanguratsuan

baina nik euskaraz bizi nahi dut

portzentaje handiagoan hala nahi badut

edo portzentaje txikiagoan gogoak ematen badit

ez hobea izango naizelako hala

ez inoren on-gaitzak osatuko direlako horrekin

baizik eta nazio puska txiki bat naizelako

eta ni naizen nazio zatitxoa izateko

ehuneko hainbesteko batean

euskaraz bizi nahi dudala deliberatu dudalako

horren derrigorrik ez dudalako naiz euskalduna ni

bakarrean ezer gutxi den euskalduna naiz

bakarrean ezer gutxi naizen pertsona da ni

eta hitzek beti naramate norbaitengana

Hedabideak arnasgune?

2018-03-12  //  Sailkatu gabea  //  Iruzkinik ez

“Euskararen bizberritzea: marko, diskurtso eta praktika berriak birpentsatzen” liburu mardul bezain interesgarria da. Eta niri bereziki interesgarriak egin zaizkit Alberto Barandiaran eta Gorka Salcesen artikulu biak.

Alberto Barandiaranek honela hasi du berea: “Izan daitezke hedabideak, edo sare sozialetako interakzio multzoa osoatzen duen joan-etorri aske iheskor eta antzemangaitza, euskararentzako arnasguneak?”. Eta jarraian arnasgunea bera zer den definitzen du:

Hizkuntza ez hegemonikoek toki edo eremu ahaldunduak behar dituzte arnasa hartu eta garatzeko, itota bizi baitira bestela. Hizkuntza, arnasguneetan, bizi ez ezik, biziberritu egiten dira.

Hizkuntzaren bizi-seinaleak, arnasguneetan, existentzia hutsaren adierazle diren taupadak izatetik, grina, indarra eta bulkada berritzailearen arnas kolpe biziak izatera igaro daitezke.

Gorka Salcesen artikuluak ere mila gai eta burutazio piztu du neure buruan. Adibidez,

Euskarazko kazetaren zirkulazioa (1.000 biztanleko ale kopurua) ez dago hiztun-dentsitatearen mende, eta zabalkunde-tasarik altuenak dentsitate oso baxuko herrietan ematen dira.

Euskararen tamainako komunitate batek ba ote du kapitalik esparru guztietan eduki mediatikoak ekoizteko?

Euren identitatearen parte den eta galdu nahi ez duten euskarari ainguratzeko bidea dira hedabideak, eta hiztun komunitatearekiko lokarria eskaintzen diete, hots, arnasgune ez fisiko bat.

Gazteari buruz ere jardun du Gorka Salcesek:

Hainbat hiztun potentzialek euskararekin egunero duten kontaktu bakarra irrati kate horrekiko esposizioa da.

Publiko aldetik arrakasta nabarmena duen Gaztearen moduko mila Vietnam piztea litzateke helburua, erdara nagusi den testuinguruetan euskararen arnasgune izango direnak.

Euskarazko ETBko kateak ere izan ditu mintzagai Gorka Salcesek:

Erabakimen propiorik gabe besteek egiten duten kopiatzea egozten diote ETBri. Batzuen zein besteen hausnarketek agerian uzten dute eduki-aukeraketa autorreferentzialaren aldeko apustua egin beharra dagoela, alegia, euskaratik eta euskaraz sortutako produktu propioak ekoiztearen aldeko apustua.

Eragin linguistikoaren ebaluazioaz

2018-03-05  //  Sailkatu gabea  //  Iruzkinik ez

Eragin linguistikoaren ebaluazioaren gaineko formazio saio izan genuen orain ez asko Emunen. Tresna ezagutu genuen eta haren gainean jardun genuen berbaz. Eta gauza batzuk geratu zitzaizkidan buruan.

Batetik, Eneko Gorrik Argia aldizkarian esan zuen esaldi bat etorri zitzaidan burura: “Hizkuntza politikak baino, bestela politikak eraginkorragoak dira hizkuntza biziberritzeko zein mintzaldatzeko”.  Hortaz, ELEk dakarren berritasun nagusia da hizkuntza politikak ikuspegi holistikotik hartzen dituela, zeharlerrotasuna bultzatzen duela, hain zuzen ere.

Bestetik, proiektu batek eragin linguistiko positiboa ere izan dezake. Eta, nire ustez, horiek ere neurtu eta identifikatu beharko lirateke. Izan ere, tresna horrek ez ditu horiek kontuan hartzen. Horrelako ereduak, nire ustez, zabaldu eta besteei ere erakutsi beharko genieke.

Hirugarrenik, terminologia ere zaindu beharko genuke. Tresnaren barruan bada indize bat, hauskortasun indizea deituriko. Indize horrek, gutxi gorabehera, neurtzen du herri batek zer gaitasun duen aldaketa sozialen aurrean hizkuntzari eusteko. Eta hori zer eta hauskortasunaren bidez adierazi! Nire ustez, indize berari indar indizea deitu dakioke, edo euskararen babes indizea edo …

Hausnarketa eta gogoeta xume batzuk baino ez dira hauek. Gaian sakondu nahi izatera, badago sarean materiala (adibidez, oso interesgarria da Aldiri aldizkariaren 32. zenbakia)

Arau linguistikoa

2018-03-01  //  Sailkatu gabea  //  Iruzkinik ez

Ane Larrinagak oso artikulu mamitsua argitara eman du: “Euskararen aldeko mugimenduaren bilakaera. Interpretaziorako proposamen bat” izena du eta Anuario de Eusko Folkloren ikusi du argia. Artikulua zeharo mamitsua bada ere, nik arau linguistikoari buruz esandakoa azpimarratu eta hona ekarri dut. Iruditzen zait, benetan, oso ondo azaltzen duela arau linguistikoa (edo beste hainbatetan arau soziala deitutakoa) zertan den.

Arau linguistikoa, beste arau sozial gehienak bezala, ez dago inon idatzita, baina horrek ez dio eraginkortasunik kentzen. Truke linguistikoa non, han agertzen da indar handiz hiztunen arteko eguneroko interakzioa arautzen, hizkuntzen arteko ukipena dagoen egoera sozial orotan. Arauak barnean hartzen ditu bai hizkuntzaren kategorizazio hierarkikoa, bai kategoria horiei dagozkien emozioak ere, lotsa eta konfiantza eza, sarri, hizkuntza gutxituaren kasuan. Denbora luzean jarraitua izan den sozializazio ez-formal, lauso eta egunerokoaren bitartez euskal hiztunek barneratu dituzten prestasun inkontzienteetan hezurmamituta agertzen denez araua, euskaren aldeko mugimenduaren eginkizunetako bat izan da euskal hiztunei erakustea arau horren izaera arbitrarioa, eta haren aurkako praktikak bultzatzea. Euskal hiztuna eguneroko egintza eraldatzailean inplikatzeak, jakina, arau nagusiak ezarritako ezagutzazko eta emoziozko osagaien subertsioa eskatzen du, besteak beste, hizkuntza subordinatuaren erabilerari buruzko emozio positiboak sorraraztea.

Mudak, mudantzak eta aldaketak

2018-02-26  //  Sailkatu gabea  //  Iruzkinik ez

Bagabiltza orain dela urte batzuetatik hizkuntza ohituren gaineko ikerketak egiten han eta hemen. Gero eta gehiago dakigu fenomeno horri buruz (nahiz eta oraindik asko den falta zaiguna jakiteko). Bat aldizkariaren 104. zenbakian muda eta mudantza linguistikoen gaineko oso artikulu interesgarriak datoz.

Pujolar eta enparauek honela definitzen dute muda:

“Muda” kontzeptua izaki bizidunek euren itxuran edo ezaugarrietan, normalean bizi-ziklo zehatzetan, izan ohi dituzten aldaketekin lotzen da. Egon daitezke aldaketa oso esanguratsuak eta luzerakoak hizkuntzari eta identifikazioari dagokionez, baina, badaude une eta testuinguru zehatzei lotutako aldaketak ere. Hizkuntza aldatzea identitate sozialaren eguneroko kudeaketaren zati da.

Eta horri lotuta,

Muda linguistikoa deitzen diogu, funtsean, azken aldaketa mota horri: pertsona bat gizartean ordura arte erabiltzen ez zuen hizkuntza hitz egiten hasteari, edo jende ezagunarekin edo testuinguru jakinetan hizkuntza aldatzeari, edo ordura arte egoera jakinetan hizkuntza erabiltzeko aukeran eragiten zuten arauak aldatzeari.

Estibaliz Amorrortuk, Ane Ortegak eta Jone Goirigolzarrik, ostera, euren artikuluan mudantza egin duten eta egin ez duten hainbat hiztun mota identifikatzen dituzte. Batetik, baldintza mesedegarrietan muda egonkorra egin duten hiztunak leudeke:

Partaide horiek testuinguru mesedegarrian (euskaldunak %60 baino gehiago diren testuinguruan) bizi dira eta sare asko eta esanguratsuak dituzte, familia, lagunak, lankide/ikaskideak eta askotan bikotea eta seme-alabak barne.

Euskararekiko kontzientzia handia, konpromisoa eta jarrera proaktiboa erakutsi dute hartu dituzten erabakietan.

Bada ere baldintza oztopatzaileetan muda egonkorra egin duen hiztunik:

Baldintza mesedegarrietan euskararekiko atxikimendua eta jarrera proaktiboa beharrezko ikusi baditugu, testuinguru oztopatzailean bizi direnen artean ezinbestekoa da. Gure partaideek erakutsi digute bakarrik euskara-bidezko sare esanguratsuak eta jarrera proaktiboa, konpromisoa eta aparteko ahalegina eginda lortu daitekeela euskaldunekin topo egitea ohikoa ez den testuinguruetan muda egitea.

Testuinguru oztopatzailean (euskaldunak %30 baino gutxiago diren testuinguruan) umetan edo nerabea zela muda egin duen gazterik ez dugu aurkitu. Ostera, aurkitu dugu tarteko testuinguruan (euskaldunak %30-60 dira) muda egonkorra egin duenik eta testuinguru oztopatzailean bizi izanda muda erabatekoa ez baina lehen urratsak eman dituenik.

Kanpoko presioaren eraginez, muda egin duenik ere bada bazterrotan:

Orain arte aurkeztutako kasuetan garbi lotu da zeinen garrantzitsuak diren, muda egonkorra egon dadin, jarrera proaktiboa, kontzientzia eta barneko motibazioa. Hala ere, gure partaideen artean badago, baita, neurri baten, funtzio edo egoera batzuetan, euskara asko erabiltzen duenik, nahiz eta kontzientzia epela izan eta jarrera erreaktibo handia erakutsi. Kasu horretan kanpoko presioak eraginda eman dutela pausua ikusi dugu, edo testuinguru euskaldunari erantzuten diotelako, edo lana dela-eta behartuta, edo eraginda, sentitzen direlako. Zalantza dago partaide horiek behin betiko benetako muda egin duten eta beldur gara kanpoko presiorik gabe alderantzizko muda egingo ote luketen eta funtzio eta egoera horietan erdararako joera hartu berriro.

Muda egin nahiko lukeen hiztunik ere bada, nahiz eta horiek muda egitea lortu ez:

Ez dute lortu muda-prozesuan pausu argiren bat ematea ere, jarrera proaktiboa erakutsi arren.

Gutxiengoko euskararen erabilera bermatzen saiatu direla erakusten dute erabili dituzten estrategia batzuek. Baina momentu horiek oso puntualak dira, ez dute lortu sare esanguratsu baten ere euskarak lehentasuna izatea, eta, ondorioz, egunerokoan oso gutxi erabiltzen dute.

Argi daukate zeintzuk diren oztopoak: testuingurua eta gaztelaniaren presioa, erosotasunarekin lotzen dute gaztelaniaren erabilera. Beste alde batetik, haien euskara-gaitasunari ere leporatzen diote oztopoa izatea.

Hauek guztiak nik egindako azpimarrak baino ez dira, jakina. Hortaz, betiko legez, artikuluak osorik irakurtzeko gomendioa baino ez da post hau.

Ama-hizkuntzaren ideologia

2018-02-21  //  Sailkatu gabea  //  Iruzkinik ez

Azken aldi honetan berriro ama-hizkuntza (edo lehen hizkuntza) izan dut berbagai. Eta, gainera, bi testutan irakurri ditut horren gainekoak. Lehenengoa Estibaliz Amorrortu, Ane Ortega eta Jonen Goirigolzarrik Bat aldizkariaren 104. Zenbakian dator:

Ideologia horren arabera, familian ikasitako hizkuntzak erabat eta bizitza guztirako baldintzatzen du pertsona eta hizkuntza hori da onen menperatuko duena; era berean, pertsonaren lehen (“ama”) hizkuntza ez dena ezin da hain ondo ikasi, hain zuzen ama-hizkuntza ez delako.

Bigarrena, oraindik, biziagoa da eta Paula Kasaresek dakar, Euskararen biziberritzea liburu gomendagarrian:

Ama-hizkuntza, metafora biologizista eta esentziazalea, konstruktu ideologikotzat hartzen dut, hizkuntzaren eta hiztunaren artean harreman zehatzak (naturalak) aurreikusi eta lehenesten baititu.

Ama-hizkuntza edo lehen hizkuntza izateak ez dakar per se mintzaira hori hiztunaren bizitzan nagusia izatea, ez ohikoena edo usuena, ez eta maiteena edo nahiena ere edo hiztunak seme-alabekin solastatzeko hautatu lukeena izatea. Ama-hizkunta ez da kontzeptu zehatza, ez eta eragingarria ere hiztunen bilakabidea aztertzeko.

Herri Gaztedi

2018-02-19  //  Sailkatu gabea  //  2 iruzkin

Zer izan ote zen Herri Gaztedi? Hainbat artikulu eta liburutan irakurri ditut horien gaineko aipamenak. Ez hori bakarrik: Txorierrin ere behin baino gehiagotan entzun dut Herri Gaztediri buruz berbarik. Baina oraindik ez daukat erabat garbi Herri Gaztedi zer izan zen. Gainera, adibidez, wikipedian horren gaineko aipamenik ez dago, eta ez dago era labur eta sinple batean interneten Herri Gaztedi zer izan zen adieraziko duen aipamenik (edo, behintzat, nik ez dut topatu). Twitterren ere galdetu egin dut ea haren gaineko monografiarik ezagutzen zuen baten batek eta erantzunik ez.

Zantzu batzuk baditut, hala ere: frankismoan sortu zen Herri Gaztedi, elizaren mugimendu gisa. Elizari lotutako mugimendua izan zen Herri Gaztedi, beraz. Apaiz taldeak eta gazte idealistak izango dira mugimendu horretako osagaiak. Bizkaian sortu zen Herri Gaztedi, baina laster Gipuzkoa, Nafarroa eta Ipar Euskal Herrira hedatu zen.

Gainera, Herri Gaztedik euskara eta euskal kultura jarri zuen zentroan. Batzarrak euskaraz izaten ziren (garai hartan Euskaltzaindiak, adibidez, gaztelaniaz jarduten zuen), gazteak alfabetatzen hasi ziren, eta kultur talde, mendi talde, ikastola eta gau-eskolen sorreraren atzean Herri Gaztediko militanteak zeuden (besteak beste).

Merezi du seguruenik Herri Gaztediren kideekin lan historiko eta monografikoa egitea. Ea baton bat animatzen den!