Eskuz egindako granadak, mortero militarren kontra

Atalak: Historia

Zubietako gainetan egindako aurkikuntza batek erakusten du zein baliabide kaskarrekin egin behar izan zioten herritarrek aurre 1936ko altxamendu militarrari.

Oroimen historikoa berreskuratzen ari den Islada Ezkutatuak taldeak aurkikuntza berezia eta garrantzitsua egin du Zubietan. Txaldatxur mendiko gerrako lubakietan, eskuz egindako 22 lehergailu atera ditu lur azpitik. Iturgintzako piezekin egindako granada zarpailok asko erabili ziren 1936ko gerra garaian eta aurretik ere, baina gurean ale bakan batzuk baino ez dira kontserbatu. Lehen aldia da hainbeste lehergailu batera, eta batez ere, hain testuinguru zehatzean aurkitzen direna.

Ostegun arratsaldean aurkeztu zuten materiala prentsaurrean Lasarteko udaletxean. Bertan izan ziren Islada Ezkutatuak taldeko kideak eta Zubietako Herri Batzarreko, Donostia eta Lasarte-Oriako udaletako eta Gipuzkoako Aldundiko ordezkariak.

Besteak beste, iturgintzako ukondo formako hodiak daude azaldutakoen artean. Hodi horiek Arrasateko ELMA lantegian egiten zituzten, berak zuen patentea, eta hain justu, lurretik ateratako piezetan GE (Grupo Elma) hizkiak ageri dira, haien jatorriaren egiaztagiri. Islada Ezkutatuak-eko Joxe Agustin Muguruzaren esanetan halakoak “edozein denda edo burdindegitan” eskuratu zitezkeen: “Erakusten duena da herriko jendeak altxamendu faxistari aurre egin ziola eguneroko gauzak arma bihurtuz”.

Baina non manufakturatu zituzten burdinazko pieza horiek lehergailu bihurtzeko? Muguruzaren ustez, logikoena da pentsatzea Oriako Brunet y Cía lantegiko tailerrean egin zirela, ez soilik piezak azaldu diren tokitik kilometro eta erdi eskasera zegoelako, bertakoen testigantzak ere badituztelako baizik, esanez lantegi hartako atzealdean granadekin frogak egiten zituztela.

Manuel Chiapusok ere aipatzen du Brunet y Cíako lantegia La Comuna de San Sebastián liburu ezagunean. Miliziano eta idazle anarkistak dioenez, Valentín Alvarez izeneko batek muntatu zuen armak egiteko tailerra: “Zabor gurdiak blindatu eta Ategorrietako etxe batean tailerra muntatu ondoren, Oria herrixkara joan zen Brunet y Cía ehungintza fabrikan beste tailer bat muntatzera. Hemen, granadak egin eta erabiltzen erakusten zen”. Islada Ezkutatuak taldekoek ez dakite zein izan zitekeen Valentín Alvarez hura, “anarkisten artean-eta, halako jendea normalean atzean ibili ohi zen eta egoera larri eta berezietan egiten zuen pauso bat aurrera”, dio Muguruzak.

Chiapusok aipatu granada horiek oso ugariak ziren garai haietan: “Zorionez, dinamitazko txorizoak ez ziren falta izaten kale borrokan”, dio milizianoak. Txorizoak, txurroak, ukondoak… modu askotara deitu izan zitzaien halako lehergailuei.

Egiaz, ez ziren oso eraginkorrak, metxa bidez funtzionatzen zuten eta barruko dinamita eskuetan lehertzeko arrisku handia izaten zen. Beste batzuetan fusilez ere jaurtitzen zituzten makil edo rabizak erabilita; halakoak ere aurkitu dituzte Zubietagainan.

1936an L´’Illustration astekari frantziarrak bi kazetari bidali zituen Gipuzkoara fronteko argazkiak ateratzera. Argazki horietako batzuetan ikus litezke milizianoak ari direla granadak banatzen Irun edo Donostia inguruetan, eta harrigarria da ia 80 urte geroago aurkitutakoekin duten antzekotasuna. “Orain arte irudi horiek genituen, orain berriz, historiaren puska bat ekarri dugu hona”, azaldu du Muguruzak mahaian jarritako granadak seinalatuz.

Jauritzeko prest

Zubieta gainak toki estrategikoa ziren Gipuzkoa osoa faxisten eskuetan ez erortzea lortu zuen fronte-lerroaren barruan. Birritan saiatu ziren militar faxistak Txaldatxurgo punta hartzen eta beste hainbestetan bota zituzten atzera. Bertan jende asko ibili zen atzera eta aurrera, anakistak, Garellano konpainiako sozialistak, Eusko Gaztediko abertzaleak…

Islada Ezkutatuak taldekoentzat zaila da lubakietan aurkitutako granada horiekin borrokalari errepublikarrek zer egin nahi zuten eta zer gertatu zen jakitea. Jarrita zeuden moduagatik, badirudi ez zeudela arma-biltegi batean gordeta, lurrean zabalduta baizik: “Badirudi botatzeko prestatzen ari zirela, baina orduan zerbait gertatu zen eta han geratu ziren”. Inguruan, borrokaldia nolakoa izan zen iradokitzen duten mortero puskak eta beste aztarna asko azaldu dira.

Dena den, denak bat datoz esatean horiek ez direla “herdoildutako pieza hutsak”, altxamendu faxista militar bati eta “katalogoko armak” zituen ejertzito bati, herritarrek “gogo, ausardia eta borondate handiz” aurre egin ziela erakusten duten froga baizik.

Granadak joan den maiatzean aurkitu zituzten eta geroztik erakundeekin elkarlanean aritu dira ondare hori berreskuratzeko gestioak egiten. Ertzaintzak desaktibazio lanak egin ondoren –granada horietako bat Ertzaintzaren museoan jarriko dute, orain arte ez baitzuen halakorik– berriz itzuli dute materiala Lasarte-Oriara eta Jesus Zaballos alkateak jakinarazi duenez bertako udaletxeko sarreran egongo da ikusgai hemendik aurrera.