Garaileak esaten duenean amaitzen al da gerra bat?

2024-09-12  //  Historia  //  Iruzkinik ez

Badakigu gerra bat noiz hasten den, baina ez noiz amaituko den. Hainbatetan entzun dugu esaldi hori, eta topikoa dirudi, baina arrazoirik ez zaio falta, gaur egun munduan barrena bizirik segitzen duten gatazka ugariei erreparatuz gero. Gauza bera esan liteke 1936ko uztailaren 18ko altxamenduak porrot egin ondoren espainiar militarrek boterea lortzeko abiatutako gerra zibilarekin. (gehiago…)

Joana Jutsikoa, sorginkeriagatik erre zuten lehenengoa?

2024-09-05  //  Historia  //  Iruzkinik ez

Jan Van de Velde margolari herbeheeretarraren 1626ko grabatua, garai hartan sorginen inguruan zegoen imajinarioa zehatz jasotzen duena.

Sorgin ehizari buruzko historia ezagunenak XVI. eta XVII. mendekoak dira Euskal Herrian: Erronkarin, Zugarramurdin eta Lapurdin, inkisidore eta torturatzaileen amorrua jasan zuten herritar ugarik. Hain justu 1525ean, duela ia 500 urte Pirinioetan lehen prozesu orokorra hasi zutela gogoratu dute abuztuan Auritzen, Nabarralderen eskutik.

Europan, milaka emakume erre zituzten sutan mende horietan, erreprodukzioaren gaineko kontrolaz jabetu ez zitezen, kapitalismorantz zuzen-zuzen zioan patriarkatuaren erasoaldi betean, ikerlan ugarik aspaldi frogatu duten moduan. (gehiago…)

Menditik hirira: zer ezkutatzen digu Pirinioetako sendabelar saltzaileen lanak?

2024-08-30  //  Ekonomia, Gizartea, Historia, Natura, Osasuna  //  Iruzkinik ez

XIX. eta XX. mendeetan ohikoa zen hiri nagusietako kaleetan ikustea janzkera tradizional ikusgarria zuten emakume batzuk, sendabelarrak saltzen. Ansotarrak ziren, Aragoiko Ansó ibarrekoak. Erakusketa batek haien historia kontatu digu, eta bide batez azalerazi du atzean ezkutatzen zen ekonomia eta funtzio sozial garrantzitsua. (gehiago…)

Amiantoan suspentso

2024-08-28  //  Gizartea, Osasuna  //  Iruzkinik ez

Irailarekin batera badator ikasturte berriaren hasiera eta milaka haur eta nerabek ikastetxeetarako bidea hartuko dute berriz ere, batzuk pozik, beste batzuk ez hainbeste, baina denek euren azterketak eta lezioak motxilan dituztela. Beste hainbeste espero zitekeen euskal administrazioaren partetik, baina ez dirudi ikasle finak izan direnik, ez behintzat gai zehatz bati dagokionez: amiantoa. (gehiago…)

Amazonen opari bat

2024-05-28  //  Ekonomia, Energia, Ingurumena  //  Iruzkinik ez

Amazon Web Servicesen poligono erraldoietako bat Aragoin. Argazkia: el Burgo de Ebroko Udala

Amazonek, Jeff Bezos magnatearen konpainia estatubatuar erraldoiak, dirutza gastatuko du Aragoin dituen hiru datu-zentroak handitzeko. Bere filial Amazon Web Servicesek (AWS) 15.700 milioi euro jarriko ditu Huescan eta Zaragozan, Pirinioetatik datorren Gállego ibaiaren inguruan dituen “laino” edo cloud azpiegituren tamaina sei aldiz biderkatzeko. Munduko gune handienetako bat sortuko dute Erriberatik apenas ehun kilometrora. (gehiago…)

Nola obedituko diot eroari

2024-03-26  //  Gizartea, Historia  //  Iruzkinik ez

Aguraingo Intsumiso Eguna 1997an. Argazkia: Xabier Letona / ARGIA artxiboa CC-BY-SA

1997. Aguraingo Intsumiso Eguna. Antimilitarismoak milaka lagun biltzen zituen bere ekimenetan, artxibotik berreskuratu dugun argazki honetan ikusten den moduan. Aurten 30 urte beteko dira Intsumiso Eguna ospatzen hasi zirela. Oiartzunen izan zen, 1994ko urriaren 8an, Kakitzat kolektiboaren eskutik: Lin Ton Taun, Alaitz eta Maider, Anestesia… eta beste hainbat musika talde karteleran. Eta hor ditugu orduko bertsolari puntakoak ere, tartean Estitxu Arozena, Maialen Lujanbio, Jexux Mari Irazu eta Aitor eta Jon Sarasua. Azkeneko honen bertso batzuk musikatu zituen Oskorrik Insumisoarena abestia ezagun egiteko, gazte askoren sentipenei hitzak eta doinua jarri ziena: “Nola obedituko diot eroari / jadanik ez badizut obeditzen zuri?”

(gehiago…)

M-11: orduko eta gaurko begiradak

2024-03-11  //  Hedabideak, Historia, Politika  //  Iruzkinik ez

Madrilgo Atocha tren geltokian 2004ko martxoaren 11n egindako atentatua. Argazkia EFE

Gasteiz, goizeko 8:15. Martxoak hamaika ditu eta egunsentiaren hotzetik babesteko zamarrak ondo lotuta atera gara autobusetik lanera. Florida parkea gurutzatu, Zuluetaren jauregia eta Ajuria-Enea albo batera utzi, eta garitan ohiko kontrola. Ezer berririk ez. Paper eta bilera arteko beste egun bat datorkigula dirudi. Baina zurrumurruak berehala zabaldu dira, hedabideak hasi dira lehen datuak ematen interneten. Telefonoak sutan daude. Leherketak Madrilgo aldiriko trenean. Sarraskia izan da. 193 hildako. (gehiago…)

Repsol, demonioak hemen eta han

2024-01-19  //  Sailkatu gabea  //  Iruzkinik ez

Davoseko talaimendi distiratsu eta zuritik hitz egin digu Repsoleko sheriffaren ahotsak, denok entenditzeko moduan: “We have to broaden our mind”. Alegia, mentalitatea zabaldu behar dugula, ezin dugula pentsatu erregai fosilik gabe bizi gaitezkeenik. Ze uste zenuten zozomikoteok… Eta behin belearena egiten hasita, beretzako moldatu du desazkundearen defendatzaile askoren printzipioa: “Decarbonizing is not electrifying”. Trantsizio energetikora hurbilketa ideologikoa egiten ari garela –beraien patrikak ideologiarik ez balu bezala–. Ezin direla hegazkinak, kamioiak eta industriak argindarrarekin soilik mugitu. Behar ditugula bere findegiak, bere diesel eko eta bio likatsuak, munduak funtzionatuko badu. (gehiago…)

Carrero Blanco, frankista eta esklabista baten perfila hiru koplatan

2023-12-20  //  Sailkatu gabea  //  Iruzkinik ez

50 urte bete dira ETAk Madrilen Luis Carrero Blanco hil zuela, 1973ko abenduaren 20 hartan lehergailu batekin bere autoa airetik bidalita. Hilketa horrekin ETAk frankismoa herren utzi zuela esan ohi da, Carrero Blanco Francisco Franco diktadorearen oinordekoa izango zela garbi zegoelako, eta ondorioz, atentatuak erregimenaren erorketa azeleratu zuela diote historialari gehienek.

Horrek, eta Eva Forestek hain ederki kontatu zigun Txikia komandoren Ogro operazioaren ikusgarritasunak, seguruenik itzalean utzi dute militarraren biografiari buruz dakiguna, eta bere izaera eta perfilari buruzko analisiak deskuidaturik geratu izan dira sarritan.

Baina eskuindar sektoreek familia ugari baten aita erlijioso, fakzio politikorik gabeko pertsona koherente eta bizitza umileko gizon bezala marrazten diguten arren, Carrero Blancok benetan nola pentsatzen zuen jakin dezakegu hiru kopla eskasetan. Eta zertaz libratu ginen esanez aitaren egin ere bai.

Carrero Blanco Santoñan jaio zen 1904an eta karrera militarra egin ondoren, behin Almirante kargua hartuta, bete betean hartu zuen parte 1936ko Gerran kolpisten aldean. Bere agindupean izan zituen altxatuen unitate ugari eta azkenerako Armadako buru izatera ere iritsi zen. Gogora dezagun XX. mendeko gerra zitalenentzako faxisten lehen esperimentu-zelaia izan zela hura: bonbardaketak, esterminio-guneak, esklabo-batailoiak, genozidioa…

Almirantearen biografia ugari daude, agian Xavier Tussel historialari eta politikariak aspaldi idatzitakoa da ezagunena, baina badaude askoz gehiago ere, azkenekoa Jose Antonio Castellanosen eskutik: Carrero Blanco. Historia y memoria (Catarata, 2023). Bertan nabarmentzen du, Carrero estratega bat izan zela, eta seguruenik bere erabakien bidez ahalbidetu zuela Francok hainbeste urtez agindu ahal izatea: “Ez zen soilik pertsona bat zeinetan Francok konfiantza handia jarri zuen; horrez gain, bere ideia, pentsamendu eta jarraibide estrategikoengandik eragiten utzi zen diktadorea”, dio egileak elkarrizketa batean.

Ultrakatoliko, erreakzionario eta kontserbadore zurruna, “bere erlijiotasuna XIX. mendekoa zen XX. mendekoa baino”, dio Castellanosek. Falangearen eta erregimen barruko beste sektore politikoen arteko liskarretatik kanpo geratu zen, nahiz eta Opus Deiren oso gertukoa zen Carrero Blanco. Baina batez ere frankista zen, askoren ustez, Franco bera baino frankistagoa.

Carrero Blancoren soldata esklaboek ordaintzen zuten

Eta frankista hitza ez da doakoa hemen. Bere bizitzan frankismoaren alde faxista, inperialista eta krudelenarekin bat egin zuela adierazten dute hainbat kontuk. Aipatu dezakegu Espainiak Ekuatore Gineako eta Mendebaldeko Saharako kolonietan egin zituen zitalkeriak –Carrero zen kolonia horien ordezkari nagusia–. Baina beste adibide bat ematearren, gerraostean Espainia “berreraikitzeko” erabili ziren milaka preso esklaboren inguruan hitz egin dezakegu.

Esklabotza horrekin aberastu ziren zientoka enpresa –asko euskal jatorrikoak–, baina baita erregimeneko koadroak ere. Soilik 1939 eta 1945 urteren artean 110.000 preso erabili zituzten horrela, eta gaur egungo 780 milioi euro irabazi zituztela kalkulatzen da, haien izerdi eta odolez. Hori guztia kudeatzeko Zigorretatik Libratzeko Patronatua sortu zuten. Teorian, preso bakoitzari 14 pezeta ordaintzen zitzaizkion, baina horietatik 0,50 zentimo besterik ez zituzten jasotzen, gainerakoa bidean “galtzen” zen.

Zati handiena patronatu horren esku geratzen zen, Espainiako Bankuan zeukan zifraturiko kontu batean. Eta Antonio Miguel Bernal zendu berri den historialari andaluziar ezagunak gogorarazi zuen moduan, zein zen kontu horren titularra? Eta hortaz, zeinek jasotzen zuen bere soldata zuzen zuenean esklabo errepublikarrak esplotatzetik? Luis Carrero Blanco.

50 urte dira sistema errepresibo diktatorial baten figura klabea hil zuela ETAk, biktima ez baizik biktimario bat, ororen gainetik.

Bilbo ere hondakin eta errauts bihurtu nahi izan zuten

2023-11-24  //  Gizartea, Historia  //  Iruzkinik ez

Emakumeak zaintza lanetan Bilboko aterpe baten atarian, 1937ko maiatzean. Argazkia: Robert Cappa.

Erasoa airetik datorrenean, lurraren azpian ezkutatzea besterik ezin da egin. Europan 1936ko Gerran estreinatu zen gaur egun ikaraturik ikusten ari garen herritarren kontrako aire bidezko eraso eta genozidio estrategia –lehenago Arrifeko amazigen kontra arma kimikoekin egin bezala–. Gazan herritarrak zapaltzeko Israelek orain azken generazioko misilak eta droneak erabiltzen dituen moduan, Alemaniako eta Italiako abiazioak garai hartako hegazkin modernoenak erabili zituen. (gehiago…)