Non ezkutatu zen Paulino García, Errenteriako alkate errepublikarra?

Atalak: Uncategorized

Paulino García Errenteriako alkatea. Atzeko irudian, Errenteriako udaletxea 1932an, Alcala Zamora Bigarren Errepublikako presidentea bisitan izan zenean (www.guregipuzkoa.com)

Egunotan ari gara gogoratzen 1936ko Gerran Gipuzkoako erretagoardian frankistek egindako fusilatzeak. Asko izan ziren Hernani eta Oiartzungo hobietan amaitu zutenak, baina izan zen ozta-ozta libratu zenik ere, tartean Paulino García Errenteriako alkatea.

Gerra zibilari buruzko oroimen kolektiboan Ondarretako kartzelak eta Hernaniko kanposantuko hormak binomio ankerra osatzen dute: 1936ko udazkenean dozenaka lagun fusilatu eta lurperatu zituzten frankistek bertan. Hernaniko Guardia Zibilaren komandantziak 1958an idatzitako ohar labur baten arabera 200 izan daitezke hildakoak –2007an egindako ikerketan 129 identifikatu genituen–. Dokumentuak hainbat elizgizonen izenak dakartza, tartean Galerna ontzian harrapatutako Aitzol apaiz euskaltzale ezagunarena –aste honetako ARGIAn jorratu dugu ontzi horren kasua–, baita Gabino Alustiza Aiako alkate izandakoarena ere.

Duela gutxi Aian gerra zibileko errepresioaz eta Alustizari egindakoaz ikerketa plazaratu zuen Aranzadi zientzia elkarteak Eneko Sanz historialariaren eskutik. Herri hartako alkatea Ondarretan espetxeratu zuten eta, beste asko bezala, “libre” utzi ondoren fusilatua izan zen Hernanin 1936ko urriaren 28an. Hara nola kontatzen duen liburuan bere alabetako batek:

“Aizpa zaharrena lanean gendun Donostin eta hura joaten zan Ondarretara bisitan. Baita jana eta behar zituen gauzak eramatera. Egun batean bertara joan zela eta bakaziokin bidali zutela etxera esan zioten. Eta akabo guk ez genuen berriro aita ikusi”

80 urteren ondoren, 2015ek ekainean merezitako omenaldia jaso zuen Alustizak Aiako udaletxean. Ez da azkenaldian halako aitortza izan duen udal ordezkari bakarra izan –Nafarroan alkate eta zinegotzi ugarik izan zuten Alustizaren heriotza bera, Lizarrako Fortunato Agirre dugu agian kasu ezagunena–.

Halakoetan hildakoak kontatzen ditugu, baina pertsegituak izanik zorigaitz horretatik libratu zirenak ere izan ziren, jende anonimo askoren elkartasun eta laguntza jaso ondoren.

Paulino García, Hernaniko Joxemarinean ezkutatua

“Gure etxean Errenteriko alkatea egon huan ezkutatuta, hortaz ere idatzi behar duk”. Halaxe esan zidan gertuko senide batek.

Joxe Mari zen etxe hura, Hernaniko Kale Nagusiko zazpigarren zenbakian zegoen ostatu-jatetxea. Gerra aurreko garaietan herri hartako errepublikarren bilgune nagusia zen; hantxe biltzen ziren liberal antimonarkikoak ekainaren 2an azken karlistadako setioa gogoratzeko, eta hantxe zegoen zentro republikanoa.

Hernaniko “Joxe Mari” ostatu-jatetxearen kanpoaldea gerraostean. Bertan eduki zuten ezkutaturik denbora batez Paulino García Errenteriako alkatea.

Molaren tropek 1936ko irailean Oiartzungo frontea hautsi zutenean Errenteriako alkate Paulino Garcíak ihes egin zuen beste askok bezala, eta Santanderreraino egin zuen gerrarekin, etxera itzultzea erabaki zuen arte. Baina nola? Bigarren Errepublikako alkate ezkertiarra izanik, norbaitek bala bat izango zuen gordeta bere izenarekin herrian…

Lehenengo Villabonara jo zuen eta gero Hernanira, Joxe Mari Zigaran koinatuaren etxera –Serafina Zigaran emaztearen anaia–. Hala, Errenteriako alkateak Joxe Mari ostatuan igaro zuen denboraldi bat ezkutaturik, Gipuzkoa osoko jendea fusilatu eta lurperatzen zuten tokitik kilometro eskasera –tartean bere herrikide Gervasio Albisu eta Martin Lekuona elizgizonak–. Oarso aldizkarian Garcíaren alaba Maria Luisak momentu zail horiek nola bizi izan zituzten azaldu zuen:

“Oso ondo gogoratzen dut nola joan ginen behin baino gehiagotan bisitan; haraino mendiz iristen ginen, ibilaldi inozo bat balitz bezala”

Gurean, Joxemarinean, noiz edo noiz hitz egin izan dugu Kale Nagusiko zazpigarren zenbakiko eraikinak gordetzen omen zituen pasadizo eta gela ezkutuez, akaso horietako batean egon zen Paulino García?

Nolanahi ere, Donostiako beste etxe batetik igaro ondoren, Garcíak Errenteriara itzuli ahal izan zuen azkenean: “Inork ikusi gabe korrika igo zen gure etxera eta hilabeteak egin zituen hor ere ezkutatuta”. Harik eta behin okerrena igarota, lagun batzuek Guardia Zibilaren aurrean aurkezteko gomendatu zioten arte. Hala egin zuen, eta heriotzatik libratu zen, astero kuarteletik igaro behar izaten bazuen ere.

Gabino Alustizak, Fortunato Agirrek, Aitzolek… ez zuten halako zorterik izan. Paulino Garcíak eta beste askok, aldiz, zenbait jenderen babes eta laguntza izan zuten; konplizitate horiek gabe luzeagoa litzateke oraindik hildakoen zerrenda makabroa, frankisten gorrotoa bezain luze.

Gizon eta emakume horiek bizitza eta ondareak arriskuan jarri zituzten. Joxe Mari Zigaranek, adibidez, Erantzukizun Politikoen Iruñeko Epaitegi aurrean azalpenak eman behar izan zituen gerra aurreko jardunagatik  (“…cuando la villa de Hernani iba a ser liberada huyó a Bilbao y después a Francia”),  etxea, lurrak eta hipotekak konfiskatu zizkioten, familiak zigorrak jasan…  Zer gerta zatekeen iheslari errepublikar bat ezkutatu zutela deskubritu izan balute? Horrelako jokabideek ere merezi dute tokitxo bat galtzaileen historia isilarazian.