1975eko borreroen izen guztiak (edo batzuk)

Atalak: Sailkatu gabea

1975ko irailaren 27an, duela 50 urte fusilatu zituzten Txiki eta Otaegi eta FRAPeko hiru kideak ekarri dituzte han eta hemen oroimenera. Orain, urteurrenaren biharamunetan, unea iritsi da justu kontrakoagatik seinalatu beharrekoak ekartzeko, borreroen izenak.

Erregimen frankistak aparatu errepresibo oso bat zuen muntatuta eta horretaz baliatzen zen inpunitate osoz jendea atxilotzeko, torturatzeko, epaitzeko eta hiltzeko. Txiki eta Otaegiren fusilatzeetan izan zuten arduragatik, batzuk aipatuko ditugu hemen, baina kate luze eta zabal horietan askoz gehiago izan ziren. Gainera, horietako askok frankismo ostean kargu militar edo politikoak izaten jarraitu zuten, kondekoratuak izan ziren, edo enpresa handietako administrazio kontseiluetan amaitu zuten.

Has gaitezen…

Francisco Franco Bahamonde. Espainiako estatuburu, diktadore eta genozida. Frankismoaren zapalkuntzaren inspiratzaile eta arduradun nagusia. Berak eman zuen heriotza zigorren enterado delakoa, azken baiezkoa, epaituriko hamaika lagunetatik bostentzat. Hortik bi hilabete eskasera hil zen ohean, agonia luze baten ostean.

Carlos Arias Navarro. Espainiako Gobernuko presidentea 1975ean. Berak esan zuen “Franco hil da” esaldi famatua telebistatik malkotan. Otsaileko espiritua-rekin erregimena “irekitzeko” korrontea jarri zuen martxan 1975ean, baina hortik gutxira ikusi zen amarrua zela dena: bere agindupean salbuespen egoerak ezarri eta dekretu gogorragoak onartu ziren, errepresioari bide emanez. Heriotzara zigortutakoak indultatzearen kontra agertu zen.

Francisco Franco, Carlos Arias Navarro, Juan Carlos Borboi eta beste hainbat agintari, Madrilgo Plaza De Oriente enparantzan egindako elkarretaratzean, 1975eko urriaren 1ean, fusilatzeen ondoren indar erakustaldia egin nahian.

José García Hernandez. Espainiako Gobernuko lehen presidenteordea, Gobernazio ministroa izan zen. Jarrera autoritarioa izan zuen eta bera agintaldian Salvador Puich Antich anarkista eta Heinz Chez alemaniar herritarra ere fusilatu zituzten. 1975ko abuztuaren 26an bere ministerioak gerra kontseiluak ugaritzeko lege-dekretu “antiterrorista” sinatu zuen. Diktaduraren ostean Naviera Canarias SA (Navicasa) enpresaren administrazio kontseilura sartu zen. 2000. urtean hil zen. 1975eko irailaren 26an heriotza zigorrak baieztatu zituen ministroen kontseiluan izan zen.

José María Sánchez-Ventura y Pascual. Justizia ministroa. Francoren heriotza akta sinatu zuen, baita, erregimenaren jarraipena ziurtatzen zuen Juan Carlos Borboikoa estatuburu izendatzearena ere. 1975eko irailaren 26an heriotza zigorrak baieztatu zituen ministroen kontseiluan izan zen. Ondoren, besteak beste, Banco Bilbao Vizcayako administrazio kontseiluak fitxatu zuen.

Francisco Coloma Gallegos. Teniente Jenerala eta Armadako ministroa. 1973an ETAk Carrero Blanco hil zuenean Cantabria izeneko mendeku-operazio estraofiziala agindu zuen. 1975eko martxoan, Bilbofaxisten esku geratu zela ospatzeko urteurrenean hauxe esan zuen: “Barkamen indiskriminatuak eskatzen ez zaio ekarpenik egingo espainiarren arteko adiskidetasunari”. 1975eko irailaren 26an heriotza zigorrak baieztatu zituen ministroen kontseiluan izan zen.

José Solís Ruiz. FET JONSeko falangista, camisa vieja horietakoa. Frankismoaren barrunbeetan kargu ugari eduki zituen eta 1950eko hamarkadan Mugimendu Nazionaleko Printzipioen Legea bultzatu zuen: Patria, Familia y Religión. Mugimenduko Idazkari Nagusi izendatu zuten 1975eko ekainean, Fernando Herrero Tejedor aurreko idazkaria istripuz hil zenean. 1975eko irailaren 26an heriotza zigorrak baieztatu zituen ministroen kontseiluan izan zen. Egun, Cordobako Cabra sorterriko kale nagusienak bere izena darama.

Frankismo ostean Solís enpresa munduan barneratu zen eta 1990ean hil zen. Ministro zela, Kordobako Cabra bere sorterriko Niño con liebre erromatar garaiko pieza arkeologiko garrantzitsua “oparitu” zioten faboreen truke. 2009an Cabrako Udalak espoliaturiko artelana erreklamatu zion haren alaba Maria de la Sierra Solísi –, baina honek kasurik egin ez eta 30.000 euroren truke saldu zuen subastan; udalak diru hori ordaindu behar izan zuen pieza berreskuratzeko. Hala ere, egun, Cordobako Cabrako kale nagusienak José Luis Solis izena darama.

Cabra herrian José Solís Ruizen izena daraman kalea.

Eta ministro gehiago… Hilaren 26ko gau hartan, Francok presidituriko ministroen kontseiluan, aipatutakoez gain honako hauek ere bazeuden: Rafael Cabello de Alba y García, Ogasun ministroa; Fernando Suarez Gonzalez, Lan ministroa –2024an hil zen eta ordura arte bizirik zegoen Francoren azken ministroa izan zen, Servini epaile argentinarrak auzipetu egin zuen frankismoaren krimenen kontrako kereilan–; Antonio Carro Martínez, (Presidentetza); Pedro Cortina Mauri (Kanpo Arazoak); Gabriel Pita de Vega y Sanz (Itsas Armada); Mariano Cuadra Medina (Aire Armada); Alfonso Alvarez Miranda (Industria); José Luis Cerdón Ayuso (Merkataritza); Antonio Valdes Gonzalez-Roldan (Obra Publikoak); Tomas Allende y García-Baxter (Nekazaritza); Luis Rodríguez de Miguel (Etxebizitza); Cruz Martínez Esteruelas (Hezkuntza); Leon Herrera Esteban (Informazioa eta Turismoa); Joaquin Gutierrez Cano, Garapen Planeko komisarioa; eta Alejandro Fernández Sordo (Sindikatu Harremanak).

Zerrenda Javier Buces ikerlariaren Askatasun haizea. Txiki eta Otaegi, frankismoaren azken fusilatuak (Txalaparta, 2025) liburutik atera dugu.

Rodriguez de Miguel Donostian 1942an, polizia munizipalaren desfile aurrean eskua jasota. Falangeko kidea, Gipuzkoako gobernadore zibil izan zen faxismoa gorenean zenean. Ondoren Francok ministro izendatu zuen eta 1982 arte Estatuko Fiskal Nagusi izan zen. Argazkia: Kutxa Fototeka

Gainera, Infolibre atariak artikulu honetan azaltzen duenez, horietako askok jarraitu zuten PSOE eta PPre garaian kargu garrantzitsuak izaten. Adibidez, Luis Rodríguez de Miguel Estatuko Fiskal Nagusi izan zen 1982 arte, eta Antonio Carro diputatu izan zen 1989 urtera arte: “Sinestezina da diktaduraren krimenak ez epaitu izana, eta hainbat pertsonek kargu politikoetan jarraitzea demokrazia garaian”, azaldu dio Aroa Moreno idazleak atari horri.

Segi dezagun zerrendarekin, militarren txanda…

José Lasanta Martínez. 1936an altxaturiko militarra, eta dirudienez tortura kasuetan inplikatua –esaterako, 1968ko salbuespen egoeran hainbat atxilotuk hori salatu zuten–,1975ean instrukzio epailea zen eta Donostiako Loiolako kuarteleko 2. epaitegi militarretik bideratzen zuen bere zeregin errepresiboa. 1974an Gregorio Posada guardia zibila eta Azpeitia inguruan torturatzaile ezaguna hil zutenean, berak hartu zuen kasua bere gain. Jose Antonio Garmendiari eta Angel Otaegiri hilketa hori egoztea ekarri zuen ikerketa horrek –haien kontrako epaiketan txostena irakurri zuena izan zen–. ETAk 1990ean hil zuen Donostiako Kontxan, jubilaturik zegoela, buruan tiroa jota.

Mateo Prada Canillas. 1936ko kolpista, Burgosko Seigarren Erregioko kapitain jenerala, antikomunista erabatekoa –sekula ez zion Adolfo Suarez presidenteari barkatu Alderdi Komunista legalizatu izana–, eta autoritate judizial militar gorena erregio horretan, bere esku egon zen Garmendia eta Otaegiren kontrako epaia berrestea 1975eko irailaren 26an: Polizia Armatuko kapitainari agindu zion fusilatze-pelotoiak errekrutatzeko. Egun horretan, ETA eta FRAPeko bost militanteak fusilatzea agindu eta ordu gutxitara, Pradak alaba aldarera eraman zuen eskutik, ezkontzera.

Prada Canillas Kanarietako Kapitain Jeneral izan zen garaian, fusilatzeen ondoren. Argazkia: La Lagunako Errege Santuarioa

Carlos Granados Mezquita. Komandantea, Burgosko Kapitaintzako fiskal militarra zen. Berak eskatu zuen heriotza zigorra Garmendiarentzat eta Otaegirentzat. Justizia militarrean bere jarduna 1968an hasi zuen eta ordutik  ia gerra kontseilu guztietan hartu zuen parte. “Separatistak” irla bakarti batean utzi beharko liratekeela errepikatzen zuen behin eta berriz horietan.

Ángel Campano López. Altxamendu faxistan boluntario aritu zen baita Francok naziei laguntzeko bidalitako Dibisio Urdinean ere. Hierarkia militarrean gorantz egin zuen eta 1975ean Madrilgo kapitain jeneral kargua zuen. Carrero Blancoren hilketagatik akusaturiko euskal militanteek  eta FRAPeko kideen kontra erabakitzeko boterea zuen.

Alfredo Baena Cazenave. Kapitain auditorea, Otaegi eta Garmendiaren kontrako epai sumarisimoan txostengile aritu zen. Javier Bucesen arabera Cazenave frankismoaren ondoren aktiboan egon zen 2002 urtera arte, jeneral karguarekin. 2000. urtean Espainiako Gobernuak, Federico Trillo Defentsa ministro zuela, Meritu Militarraren Gurutze Handia eman zion “en atención a los méritos y circunstancias que concurren…”, Juan Carlos Borboi erregeak sinaturiko errege-dekretu baten bidez.

Vicente Gil de Sola Caballero. Infanteriako komandantea eta Bartzelonako auzitegi militarreko instrukzio epailea. Jon Paredes Txiki-ren kontrako auzia desglosatzea eskatu eta  prozesatu egin zuen, Banco Santanderren sukurtsal batean izandako tiroketan polizia bat hiltzea egotzita. Torturapean egindako Txikiren deklarazioa zuen horretarako froga bakarra. “Ez zion inporta izan hortik egun gutxira deklarazio horiek ukatu eta gertaeren egunean Perpignanen zegoela esateak”, dio Carlos Fonseca kazetariak Mañana cuando me maten liburuan. Auzia desglosatzearekin, defentsako abokatuek garbi ikusi zuten haren heriotza bilatzen zuela justizia militarrak.

Rxikiren kontrako gerra kontseiluaren akta, bertan agertzen dira epaileen eta fiskalen izen guztiak.

Antonio Verger Garau. Artilleriako koronela, 1975eko irailaren 19an Txikiren kontrako gerra kontseilua presiditu zuen. Verger 1936ko Gerran faxisten alde ibili zen eta ez zen militar karreratik erretiratu 1980. urtera arte. Gerra kontseilu hartan bokal gisa aritu ziren honako kapitainak: Javier Moure Rey, Bernardo Nadal Moya eta Antonio Baeza Navarro.

Salvador Bañuls Navarro. Kataluniako IV. Erregio Militarreko Kapitain Jenerala, Txikiren kontrako prozeduran agintari judizial gorena. Saharan aritu zen legioan eta “gurutzada nazionalarekin” bat egin zuen 1936an. Nazien ondoan borrokatu zuen Dibisio Urdinean. 1975eko uztailaren 18an hau esan zuen: “Oker daude imajinatzen dutenak zalantzan eta duda-mudan ibiliko garela. Militarren egitekoa hasi eta amaitzen da Aberriarekiko maitasunean”. Txikiren kontra sententziari abokatuek jarritako helegitea ukatu eta firme egin zuen, ondoren ministroen kontseilura bidali zuen enterado-a eman ziezaion. Hortik gutxira hil zen, 1976an, minbizi baten ondorioz. Alicanteko Bigastro bere herrian ponpa handiz lurperatu zuten.

Juan Rentero Morgado. Burgosko gerra auditorea, Garmendia eta Otaegiren kontrako gerra kontseiluko epaia (heriotza zigorra) Kapitain jeneralari onartzea edo ez proposatzen zion bere kargutik. Eta onartzea proposatu zion.

Pedro Ramírez Barbero. Burgosko kapitain auditore militarra, fiskalaren laguntzailea, Garmendiaren eta Otaegiren kontrako prozesuan parte hartu zuen eta Justizia Militarreko Kontseilu Gorenari gerra kontseiluaren epaia eta sententzia igorri zion. Gaur egun 82 urte ditu eta Burgosen bizi da. El País egunkariko Jesús Rodríguez kazetariak hitz egin du berarekin, eta hau esan dio: “Justizia militarra erabili zen justua ez zena egiteko. Ez lukete hil behar [Otaegi]. Oinarrizkoa zen, erabilgarria, limitean zegoen. Bera ez zen hilketaren egile materiala izan (…) Obeditu egiten genuen. Militarrak ginen”.

Pascual Vidal Aznares. Jenerala, Kataluniako IV. Erregio Militarreko gerra auditorea, Txikiren kontrako gerra kontseiluko sententzia “egosi” zuen, El País-eko kazetariari gertuko militar batek azaldutakoaren arabera. Fuerza Nuevako zalea zen, alderdi ultraeskuindar eta faxista. 1987an hil zen eta alderdi horretako aldizkarian ziurtatzen dute: “Era un hombre del 18 de julio“.

Juan Romero Manso. Armadako almirantea eta Justizia Militarreko Kontseilu Goreneko presidentea 1975ean. Irailaren 16an Otaegi eta Garmendiaren kontrako heriotza zigor epaia jaso eta hamar egunen buruan oniritzia eman zion kontseilu horrek, irailaren 26an ministroen kontseiluak enterado-a jaso zezan. Ferrolen jaioa, “Afrikako gerretan”, 1936ko altxamendua eta Ekuatore Ginean militar gisa aritua, 1972an Ferrolgo ontzioletako langileen kontrako errepresioan posizio esanguratsua izan zuen. 2004an hil zen.

Kontseilu horretako beste kideak: Bartolome Chacon Molina, Teodoro Pérez de Eulate Vidal, Manuel Uriarte Rejo, Ricardo Muñoz Gascón, Miguel Zuñiga Hernández eta Tomás Lopez-Jurado Luque. Zerrenda Javier Buces ikerlariaren Askatasun haizea lanetik atera dugu.

Ricardo Oñate de Pedro. Armadako koronela, Madrilen FRAPeko kideen kontra egin zen gerra kontseilu sumarisimoko tribunal militarreko burua zen. Epaiketa egin zenean defentsa abokatuak salatik aterarazi zituen metrailetak bizkarrean jarrita, eskubide urraketengatik protestatu egin zutelako. 1978an Juan Carlos Borboikoak bere “meritu militarrengatik” kondekoratu egin zuen, Errege Jauregian egindako ekitaldi batean. Frankismo ostean Granadako kapitain jeneral izendatu zuten, PSOE agintean zegoenean. 1984an hil zen. Valladoliden, Pedrajas de Sanesteban bere sorterrian, monumentu bat dauka.

Pedrajas de Sanesteban udalerrian Ricardo de Oñateren omenezko eskultura.

José Urtubia Ramírez. Logroñoko Artilleria Kanpaina Erregimentuko burua, Garmendia eta Otaegi Burgosen epaitu zituen gerra kontseiluko epaimahaiko presidente izan zen. Senideei eta nazioarteko begiraleei ukatu egin zien epaiketa egiten ari zen aretora sartzea, eta auzipetuek eskuburdinekin jarraitu behar izan zuten denbora guztian. Frankismo ostean, 1983an, mailaz igo zuten –koronel izatetik jeneral izatera igaro zen– eta 1986an kondekoratua izan zen, Narcis Serra ministro sozialistak sinaturiko dekretu baten bidez. 2010ean hil zen Logroñon, 93 urterekin.

Jesús Cejas Mohedano. Madrilen, El Goloso koartelean FRAPekoen kontra egin zen gerra kontseiluko auditore eta bokal txostengilea izan zen. 2014an Servini epaile argentinarrak auzipetu zuen gizateriaren kontrako krimenengatik. El Salto-k 2018an argitara eman zuenez, Madrilgo arrisku kapitaleko funtsen ustelkeria kasu batean nahasita zegoen.

Madrilgo gerra kontseilu hartan bokal bezala ere aritu ziren Ángel Urquijo Quiroga eta Juan García Saro; Ramón González-Arnao Díez-ek fiskal nagusi bezala jardun zuen; eta Mariano Martín Benavides instrukzio epaile izan zen.

Baina ministro eta militarrez gain, beste arduradun politiko batzuk ere nabarmendu behar dira aparatu frankistan zuten garrantziagatik. Eta segi…

José Antonio Saenz de Santamaría. Falangista, 1936ko Gerran faxisten aldean borrokatu zuen. 1975ean Guardia Zibilen burua zen eta heriotza zigorrak aurrera eramateko prestaketa lanak bere egin zituen. 1986 arte egon zen Guardia Zibilen zuzendari eta Estatuaren gerra zikinaren eta talde paraolizialen inguruko informazio handia zuen; José Barrionuevo Barne ministroaren eta PSOEren aholkulari izan ETAren aurkako borrokan 1996 arte. 2003an hil zen.

Rodolfo Martín Villa. Frankismoko aurpegi ezagunenetakoa erregimena akaberan zegoenean. 1974an Bartzelonako gobernadore zibil izendatu zuten, baita lurralde horretako “Mugimenduaren” buru ere, eta kargu horiek zituen Txiki hiri hartako Model kartzelatik fusilatzera eraman zutenean. Franco hil ostean ministro izan zen 1979 urtera arte. Poliziak sarraski handiak egin zituen urte horietan: Gasteizko 1976ko martxoaren 3koa, Errenterian 1978an egindako sakeoa… Mariano Sánchez Soler kazetariak La Transición sangrienta liburuan dioenez  44 pertsona hil zituzten estatu indarkeriaren ondorioz. Servini epaileak auzipetua, ez du inoiz damurik erakutsi. Endesa eta Sogecable konpainien presidente kargua izan zen. Egun 91 urte ditu.

Martin Villa ministro frankista eta Sogecableko arduradunak.

Manuel Fraga Iribarne. Frankismo garaian kargu garrantzitsuak izan zituen eta Franco hil ostean Gobernazio ministro izan zen; errepresio makinariaren gailurrean zegoen beraz. Norabide beretik jarraitu zuen, Kalea nirea da esaldiak laburbiltzen duen moduan; besteak beste, bera agintean zenean poliziak 1976ko Gasteizko langileen sarraskia egin zuen. Alderdi Popularra sortu zuen eta ohorezko presidente izan zen 2012an hil arte.

Jose Utrera Molina. Falangista sutsua, Mugimenduaren Idazkari Nagusi ministro izan zen 1975ko martxora arte. Bunker-eko edo sektore immobilistako kide sutsua –erregimenaren barruan inor gutxi mugitzen zen arren–, Puig Antichen heriotza zigorra balioztatu zuen bere sinadurarekin 1974an. Servini epaileak 2014an bere estradizioa eskatu zuen frankismo garaiko krimenengatik, baina Espainiako Justiziak inoiz ez zuen halakorik onartu. 2017an hil zen eta bere lagunek Cara el Sol kantatzen hilobiratu zuten.

Amaitzeko…

Ezin aipatu gabe utzi fusilatzeen autore materialak. Txikiren kasuan sei guardia zibil izan ziren pelotoian parte hartu zutenak, horietako bat maila altuagokoa, kapitaina. Otaegiren kasuan, lekukorik izan ez zenez, ez dakigu zehazki, baina Polizia Armatuko eta Guardia Zibileko kideek parte hartu zutela uste da. Gauza bera esan liteke Xosé Humberto Baena Alonso, José Luis Sánchez Bravo, Ramón García Sanz FRAPeko kideen hilketez.

Fusilatze pelotoirako errekutraturiko “boluntarioen” izenik ez da publiko egin ordea, “Trantsizio” deituriko ahanztura eta inpunitate paktu horrek irentsi zituen auskalo zein karpetetan. Baina gazteak zirela kontuan izanik, horietako batzuk oraindik bizirik daudela pentsa liteke.