Artxibo militarretan zer agertuko esperoan

Atalak: Historia

Hernaniko hilerriko argazki zaharra, 1936ko fusilatuentzako kripta egin aurrekoa

Espainiako Defentsa Ministerioak bere artxiboetan klasifikaturik dauden dokumentu ugari kontsultagai jarriko dituela jakinarazi zuen Carmen Chacón Defentsa ministroak. Gaur El País-ek aurreratu digunez, guztira 10.000 dokumentu lirateke, eta 1936tik 1968ko tartea hartzen dute. Badirudi, hauteskundeen gertutasunagatik erabakia ez dela lehenago hartu, lana nahiko aurreratua zegoen arren. Baina ez da ziurra agiri horiek publiko egingo dituzten, horrelako kontuetan oso uzkur agertu izan den Alderdi Popularraren Gobernuaren eskuetan geratuko baita kontua.

Bestetik, ikusi beharko da zein informazio azaleratzen den eta nolako baheketa lana egiten den aurretik, albisteari kasu egiten badiogu “Estatuaren segurtasunari” eragin diezaioketen txostenak ez dituzte multzo horretan sartuko-eta; are gehiago, Defentsa Ministerioaren proposamenak hiru hilabeteko tartea aurreikusten du dokumentu bakoitza aztertu eta “desklasifikatua” zigilua jartzeko. Zer iritsiko da orduan ikertzaileen eskuetara? Zer geratuko da artxiboetako zoko ilunetan?

Klasifikatutako agiri hauetaz gain, dokumentu mordoa dago artxibo militarretan; militarrek, dena-dena apuntatu eta gordetzen dute, haien izaerari dagokio nonbait. Gerra zibilari buruzko ikerketak egiteko askotan joan izan dira haietara historialariak eta normalean ez dute arazorik izan kontsultak egiteko. Euskal Herriari dagokionez, Galiziako Ferroleko artxibo militarrean dago dokumentazio ugariena, justizia militarrari buruzkoa. Han aurkitu zuten, adibidez, Aranzadi elkarteko kideek Lauaxeta olerkariaren epaiketa eta fusilamentuari buruzko txostena. Beste batzuetan baina, alferrikakoak izan dira miaketa lanak artxibo horretan. Esaterako, gerra zibilaren lehen uneetan Gipuzkoan –batez ere Hernanin eta Oiartzunen– egin ziren gerra-kontseiluez eta fusilaketez ez da ezertxo ere aurkitu. Hipotesi logikoena da momentu konkretu batean, Trantsizioan-edo, hainbat eta hainbat dokumentu deuseztatu egin zituztela. Baina klasifikatuta egongo balira?

Orain argitara eman behar omen dituzten agiriak hainbat artxibotan daude barreiaturik; hauxe da El País-ek publikatu duen taula (egin klik handitzeko):

Ferroleko artxiboa ez dago. Dena dela, beste artxiboetan ere aurki daiteke Euskal Herria eta gerra zibilari buruzko dokumentazio ugari, eta zantzu batzuk aurkitu daitezke frankistek herritarren kontra eragindako errepresioaz. Adibidez, 1936an Baionatik Bilbora zihoan Galerna ontzia harrapatu zuten frankistek Pasaia parean, bertako pasaiariak atxilotu eta haietako asko fusilatu zituzten, tartean Aitzol apaiza. Bada, testigantzen eta dokumentuen lorratzari jarraituta, orain badakigu Galerna entregatu egin zuela Germán Gómez kapitainak, berak militarrei aitortu zienez: “Acordamos que a las 9 de la mañana del siguiente día y a 17 millas del meridiano de Igueldo me encontraría con el buque y que 2 bous de Pasajes y una lancha gasolinera obligarían a arrumbarme a San Sebastián” . Non dio hori? Avilako Archivo Militar General-ean agertutako dokumentu esanguratsu batean. Hain zuzen, artxibo horretako dokumentu batzuk desklasifikatuko ei dituzte orain. Zer agertuko esperoan egongo gara, beraz.