Ilea moztu zioten emakume hura

Atalak: Gizartea, Historia

Emakume errepublikarrak ilea moztuta

Martxoaren 9a da, gaur ere emakumearen eguna. Eta ezin ditut burutik kendu herenegun gertuko pertsona batek kontatu zizkidan gauza batzuk –mila esker, Tere!–. Jakin banekien emakumeei sekulakoak egin zizkietela gerran eta gerraostean, jakin banekien errizino olioarena, eta ilea moztearena, eta abar… Baina hotzikara ematen du hura ikusi eta bizi izan zuen amona baten ahotik kontu horiek entzutea.

Hernanin mordo bat izan ziren ilea moztutako emakumeak, denak batera eramaten zituzten Kale Nagusiko pelukeri batera –igoal mozketa ordainarazi eta dena!–, eta hantxe mozten zieten ilea lotsagarri utzi arte. Parean, plazako barandan jarrita, jende mordoa espektakulua galdu ezinik. Herriko emakume ezagunak ziren, asko errepublikarrak –gure birramona Agustina bezala– eta Urnietatik bi telefonista ere ekarri omen zituzten erritualerako bazka… ez ote zegoen ba Urnietan pelukerorik? Kopeta parean motots txiki bat uzten zieten, hortik zintzilik Espainiako bandera eramateko. Eta gero kale buelta. Metroak kilometro emakume haientzat.

Emakume falangistak Hernaniko Kale Nagusian gora. Asko derrigortuta sartu ziren. (Kutxa Fototeka)

Frankistek esklusiboki emakumeentzako sortutako zigorrak ziren, emakume izate hutsagatik zigor gehigarriak. Pixkanaka ari gara ezagutzen gerraoste gogor hartan jasandakoa: umiliazioak, bortxaketak, derrigortutako prostituzioa, haurrak kentzea… eta nola ez, kartzela. Hain zuzen, eskuetara iritsi zait, labetik atera berria, Saturrarango kartzelari buruzko ikerketa sendo bat: Situación penintenciaria de las mujeres presas en la cárcel de Saturraran durante la Guerra Civil española y la primera posguerra. Kriminologiaren Euskal Institutuaren ikerle talde batek egina da eta Emakunderen laguntzarekin argitaratu dute. Ikerketaren emaitzak Argian publikatu genituen, Ander Leon Nanclares kolaboratzaileak idatzita.

Bi urtez aritu dira aztertzen kartzela hartan gertatutakoa. Saturrarango gertaera dramatikoenetakoa haurrekin izan zen. Emakumeen amatasuna erabiltzen zen zigorrak areagotzeko, haurrak kenduko zizkieten beldur bizi ziren presoak; haur txikiak gosez eta gaixotasunez ere hil ziren arduradunen utzikeriagatik, eta jakina, horrek amari sekulako sufrimendua zekarkion.

Harrigarria da, baina egoera gogorrenean ere, emakume horiek ez zuten sekula duintasunik galdu.Ez kartzelan eta ez kartzelatik kanpo. Cara al Sol kantatzera derrigortzen zituzten Saturraranen, eta haiek beti hitzen bat aldatu (“con la camisa ROTA…”), erresistentziaren ikur. Herenegun bisitatu nuen amona hizlari hark ere berdin egiten zuen eskolan: “Cara al Sol abestu? Ezta… nire aita eta osabak kartzelatik atera arte ez behintzat!”. Eta Aragoitik joandako maistra falangistaren kastigua jasotzen zuen orduan, duintasunez.