1936ko fusilatzeen froga grafikoa

Atalak: Gizartea, Historia

1954an ateratako irudi honetan oraindik Hernaniko hilerriko hobi komunaren arrastoa ikus daiteke. Orban zuriak adierazten du lurra nahastuta dagoela.

Ez da Robert Caparen foto ezezagun bat, ezta Ferroleko artxibo militarrean gordeta zegoen dokumentu ezkutua ere. Baina askorentzat esanahi handia izango du. 1954an aireplanotik ateratako irudi honetan orban zuri lotsagarria ageri da Hernaniko hilerriaren bazterrean. Sendatu gabeko zauria. 1936ko iraila eta azaroa artean hortxe ehortzi zituzten 200 lagun ingururen hilotzak, frankistek beruna eman ondoren. Hura bizi izan zutenen memoria gero eta lausoago iristen zaigun honetan, gertaera haiek berreraikitzeko Rubiken kubo ezinezkoak egin behar ditugunean, halako pieza solteek nolabaiteko zirrara sortzen digute gerrako biloboi.

1936ko irailaren 13an sartu ziren frankistak Donostian, eta egun bat lehenago Hernanin. Hortik gutxira hasi ziren jendea fusilatzen: Ondarretako kartzelatik ateratzen zituzten eta epaiketarik gabe tiroz hil Hernani inguruan. Betidanik pentsatu izan da hildakoen gorputzak kanposantuko bi toki jakinetan lurperatu zituztela.

Horietako batean ikurrinak eta loreak jartzen zituzten isilpean diktadurapean, eta parrokiak kripta bat eraiki zuen ondoren. Frankistek fusilatutako hainbat apaiz, kripta horren zorupean zeudela pentsatu izan da oraintsu arte, baina Pako Etxeberriak Arantzadiko taldearekin indusketak egin zituenean sorpresa hartu zuten, han ez baitzen ezer berezirik azaldu. “Non dira?” galdetzen zuen Bide Ertzean-en disko ezagun batek.

1936ko fusilatuak hilerriko bi tokitan lurperatu zituztela uste zen oraintsu arte. Duela urte batzuk Arantzadik indusketak egin zituen kriptan eta ez zen ezer askorik azaldu.

Beste tokia kanposatuko sarreratik gertuago dago –argazkian, gezi gorriz seinalatuta daude bi guneak–. Kriptaren indusketa zapuztuak eta azkeneko ikerketek aditzera ematen dute toki hori izan zitekeela gorputz gehienak lurperatu zituzten gunea. Arkeologoek ez dute indusketarik egin, alferrikakoa omen, panteoi gehiago egiteko obrek dena hankaz gora jarri zuten. 1986an monumentua eraiki eta haritza aldatu zuten bertan. Halaxe ezagutu dugu beti jada hain gaztetxo ez garen hernaniar askok.

Datu guztiek aditzera ematen dute gerran hildakoen monumentu azpian daudela 200 lagunen hilotzak. Aitzitik, hezurrak hortik ateratzea oso zaila da, panteoi berriak egiteko hankaz gora jarri baitzuten dena duela hamarkada batzuk.

Eta orain, Interneten garaian, Gipuzkoako Aldundiaren 1:5000 aplikazioan kasualitatez 1954ko ortofotoari sakatzen diozu eta… arraiopola! Hortxe ikusten duzu orbana, 18 urte igaroagatik lurrak krudelkeria hura irentsi nahi ez balu bezala. Bakoitzak pentsa dezala nahi duena… Niri behintzat begi-ninian iltzatuta geratu zait.