Kaleak, eskulturak, panteoiak… Honela zuritu ditugu XIX. mendeko euskal esklabista “filantropoak”

Atalak: Gizartea, Historia, Uncategorized

Julian Zuluetaren erretratua Arabako Arte Ederretako museoaren atarian. Erakusketa publikoari zabalik dago irailaren 20ra arte (arg.: EiTB)

George Floyd ito zuen belaunetik gertuago dagoela ezin onarturik oheratu zen Iñigo Aranbarri, joan den igandeko Berria­-ko zutabean kontatu zuenez. Ezin dugu onartu genozidioan eta esklabotzan oinarritutako ekonomia oso batetik zurrupatu dugula, sikiera zertxobait, eta belaun hori militar eta oligarkena dela diogu. Baina orduan, zergatik dauzkagu oraindik haien izenak gure kaleetan jarrita?

Amerikaren genozidioan eta mundu globalaren hasierako konkistan gakoak izan ziren itsasgizonen aipamenak asko dira (Elkano, Okendo, Oñate, Legazpi, Urdaneta…). Aldiz, XIX. mendean “bigarren esklabotza” deiturikoan parte hartu zuten euskal tratularien jarduna ezezaguna zaigu, nahiz eta ez diren hainbeste urte igaro.

1817an esklabo trafikoa galarazteko Espainia eta Erresuma Batuaren arteko tratatua sinatu zenetik gutxienez 1880ra arte –Espainiako erregeak esklabotza debekatu zuen urtea–, zientoka milaka afrikar eta asiar eraman zituzten Amerikara, bai legez kanpo nola kolono itxura emanez. Kapitalismoak esklabotza abolitu zuela gezur handi bat da, Kataluniako eta Euskal Herriko industrializazioa ezinezko zatekeen hori gabe –ez galdu datorren asteko Larrun (253 zk.) gain horren inguruan–.

Derrigorrezko eskulan merkeak emandako plusbalioa pagotxa izan zen merkatari eta lurjabe askorentzat. Baina euskal kapitalista haietako zenbaiten filantropiak diruz busti zituen herri asko, eta hori da gogoratzen duguna eskulturetako plakatan. Zuriketa horren adibide batzuk ekarriko ditugu hona.

Arabako Arte Ederren Museoak berrikitan Julian Zulueta Amondoren erretratua erosi du, Federico Madrazo margolari madrildarrak egina. Ana del Val Arabako kultura diputatuak “pertsonaiak duen garrantziagatik” eta “museo honentzat duen esanahiagatik” justifikatu zuen erosketa. Museoa dagoen jauregia haren alaba Elvirak eginarazi zuen 1912an, beste hainbat eraikinen artean. Margolanaren aitzakian erakusketa ere paratu dute “enpresariaren” inguruan.

Elvira zulueta eta Ricardo Augustin. 1917an hiltzean, esklabistaren alabak bere ondasun guztiak ongintzarako eta Elizari utzi zizkion –Gasteizko Gotzaindegia diru horrekin egin zen–. 1941ean Augustinek euren jauregia saldu zion Arabako Aldundiari eta urte batzuetara museo bilakatu zen. (arg: Arte Ederren Museoa)

Julian Zulueta Euskal Herriko eta munduko esklabista handienetakoa izan zen. Azukre-ola erraldoien jabea (8.272 hektarea), Kubara esklabo gehien sartu zituzten urtean –1859an 40.000 inguru– gehienak bere bidez izan ziren, Hugh Thomas historialari ezagunaren arabera. Txinatar esklaboak ere inportatu zituen eta eginahalak egin zituen Txinak bere portuak ireki zitzan horretarako. 1874an horrela idatzi zuen:

“Lehenengo bi urteetan ez dute beren zoriagatik etsipen handiegirik erakusten, askok beren buruaz beste egiteko joera izaten baitute eta urkatu egiten baitira, pentsatzen horrela beraien herrira doazela, eta horretarako ekipaia eta janaria prestatzen dute bidaia luze bat egingo balute bezala; lehenengo bi urteak pasatu eta gero pozik aurkitzen dira beraien zoriaz eta lana betetzen saiatzen dira, oso arraroa da orduan beren buruaz beste egitea edo ihes egiten saiatzea”  

Lortutako dirutza eta boterearen ordainetan, Arabako markesaren titulua eman zion Alfonso XII.ak. Zuluetaren panteoia da salbuespeneko toki pribilegiatua bakarra duena Gasteizko Santa Isabel hilerri historikoan. Orain, bere irudia ere handikiro ageri zaigu Arte Ederren museoaren atarian lonazko afixan, erakusketa irailaren 20ra arte baitago zabalik.

Elvira Zulueta 1917an hil zen eta berak utzitako dirua Gasteizko Gotzaindegia egiteko erabili zen besteak beste. Haren senar Ricardo Augustinek 1941ean saldu zion Arabako Aldundiari egungo Arte Ederren jauregia, 3.600 euroren truke. Handik ez oso urrun, Prado parkearen ondoan, Elvira Zuluetak kale bat dauka bere omenez.

Donostiako Antigua auzoa gurutzatzen duen Matia kaleari, Jose Matia Calvo laudiotarraren omenez jarri zioten izen hori, 1891n. Besteak beste, txinatar esklaboak Kuba, Peru, Panama eta Puerto Ricora garraiatzen lehenengotakoa izan zen, Claudio Menchacatorrerekin batera Manilan zuen merkataritza konpainiaren bidez.

Montserrat Garate historialariaren esanetan, Jose Matiak harremana zuen James Tait eskoziarrarekin, eta honek hornitzen zuen txinatarrez bere konpainia, genero-transakziorako merkataritza-sare zabal baten barruan. Horrez gain, Agirre anaiak sozio zituen, eta hauek ere esklaboen salerosketan zeuden sartuta. Matía, Menchacatorre & Cía txinatarren trafikoan “espezializatu” ziren konpainietan nabarmenena zela dio Garatek.

“Matia” izena 1891n jarri zioten Donostiako Antiguako kale ezagunena denari. Jose Matiak txinatar esklaboekin trafikatuz lortu zuen bere aberastasunaren zati handi bat.

1847 eta 1874 urteen artean 124.000 txinatar inportatu zituzten trafikatzaileek Kubara, baina asko bidean hil ziren –lehenengo bidaian %28ko heriotza tasa izan zen–. Matiaren ontzietako bat, Bella Vascongada, ezaguna zaigu Barojaren nobeletatik; bere sotoetan zientoka txinatar eraman zituen Panamara, hango kanala egitera. Zenbait ikerketen arabera, 12.000 langile hil ziren baldintza kaskarretan obra faraoniko hartan.

Jose Matia Cadizen ezarri zen eta azken urteetan filantropiara dedikatu zen. 1871n hil zen oinordekorik gabe, eta egindako dirutzarekin Donostian babes-etxe bat sortzea agindu zuen: gaur egungo Matia Fundazioa. Laudion ere kale batek bere izena darama.

Manuel Calvo kaleak Nerbioi itsasadarraren ertz garrantzitsua igarotzen du Portugaleten. Manuel Calvo Agirre Kubako lur eta esklabo jabe handienetakoa izan zen –besteak beste, Portugalete azukre-olan 200 esklabok egiten zuten lan–. Orduko beste esklabista handi batekin, Antonio Lopez Comillasko markesarekin, harreman komertzial estua izan zuen –2018an Lopezen estatua izen bereko plazatik kentzea erabaki zuen Bartzelonako Udalak–.

Calvo Compañía Trasatlántica boteretsuaren lehendakari-orde izatera iritsi zen Lopezekin bazkidetzan. Jon Ander Ramos ikerlariaren esanetan, Lopez eta Zuluetaren “itzalean” gelditu bazen ere, haien parekoa zen. Hara zer zioen Kubako Diario de la Marina egunkariak portugaletetarrari buruz:

“Zutabe bat jaso ahal izango bagenu, Calvok Afrikako kostatik inportatutako beltzen sorbaldak eta oinak bata bestearen gainean jarrita, inportatzailearen buruak lurreko atmosferaren muga gaindituko luke pedestal garai horretara igota”

Bere fortunaren zati bat Portugaleten zerbitzu publikoak ordaintzera bideratu zuen Calvok, eta Gran Hotel Puente de Portugalete dagoen jauregi handia ere berak utzi zuen dohaintzan, hortik ateratako errentekin “herriko pobreei jaten emateko”. Hil zenean, Comillasko bigarren markesak –bere oinordeko unibertsala– panteoi ikusgarria jaso zuen Calvoren omenez Portugaleteko hilerrian. Egun fundazio bat ere badago bere izenarekin, arlo sozialean eta ongintzan aritzen dena.

Manuel Calvoren omenez Comillasko bigarren markesak panteoi modernista ikusgarria jaso zuen Portugaleteko hilerrian.

Hortik ez oso urrun, Santurtziko udaletxe parean Cristobal Murrietaren omenezko eskultura aurki dezakegu. 1923an inauguratu zuten ponpa handiz eta 90eko hamarkadan berritua izan zen. Murrieta, txinatarrak Perura inportatzeko zubia izan zen Matiaren eta Menchacatorreren konpainiarentzat XIX. mende erdialdean, Garatek dioenez.

Perun urte horietan boom izugarri izan zen guanoa erauzteko –Europan oso preziatua zen hegaztien gorotz hori ongarri bezala erabiltzeko– eta asiar eskulana erabili zuten horretarako. Itsasertzeko Chinca irletako mehatzeetatik lortzen zen guanoa eta txinatar askok utzi zuen bizitza bertan, amildegietan erorita edo materialak isurtzen duen amoniakoaren ondorioz ahotik odola zeriela, esklabo kondiziotan lanean. Murrieta, guanoa Espainiara esportatzeko kontsignatario nagusia zen, 1851ko kontratu honetan ageri den bezala. Beraz, interes bikoitza zuen txinatarren trafikoan.

Cristobal de Murrietaren omenezko monumentua 1923an inauguratu zen Santurtzin eta 90eko hamarkadan berritu egin zen (eskuineko irudia). Bere izena daraman etorbide zabalaren amaieran dago kokaturik, udaletxearen parean.

Horrez gain, finantzen munduan esklabista handien ordezkari izan zen Londresen, esaterako Lekeitioko Goytisolorena –Bartzelonan errotu zen familia ezaguna–. Espainiako Bankuaren ordezkari ere izan zen hiri hartan eta City-ko bigarren finantza-konpainia garrantzitsuena edukitzera iritsi zen.

Besteak beste, Santurtziko Itsas Eskolaren eraikuntza finantzatu zuen eta Portugaleteko bidea egiteko obrak ere bai. Gaur egun bere izena darama etorbide luze eta zabal horrek.