Baskoiak, erromatarrek sarituak ala zigortuak?

Atalak: Historia

Irulegiko aztarnategia toki estrategikoa dago kokaturik, Ebro arroaren, Pirinioen eta isurialde Atlantikoaren bidegurutze batean (argazkia: Aranzadi)

Irulegiko indusketek, Antzinaroko euskarazko inskripzioak dituen eta mundu osoari bira eman dion brontzezko xaflaz gain, beste hamaika aztarna baliotsu azaleratu dituzte jadanik, eta, sarritan mitoekin bete izan dugun Euskal Herriko historiaren hutsune bat betetzen lagun diezagukete.

Irulegi toki estrategikoan dago, Ebro arroaren, Pirinioen eta isurialde Atlantikoaren bidegurutzean, eta horrek balio erantsia ematen dio. Are gehiago kontuan hartuta Nafarroan Antzinaroko arkeologiaren ikerketa hegoaldeko eremuetara mugatu izan dela, mendialdean zailagoa den aztarnen kontserbazioagatik. “Irulegik badu bietatik pixka bat”, azaldu zigun Mattin Aiestaran aztarnategiko zuzendariak berarekin izan ginenean.

Egindako aurkikuntzek agerian utzi dute baskoiak ez zirela gainerako herriekiko oso desberdinak, eta lotura estua zutela haiekin, izan akitaniar edo iberiar. Brontzezko eskuak berak pista asko ematen ditu horri buruz. Baina, gainera, erromatarrak iritsitakoan gertatu zenaz ikertzeko parada ere ematen du.

Orain arte apenas izan dugu informazio zuzenik baskoien eta erromatarren arteko harremanaz. XX. mende hasieran Erroman aurkituriko Ascoliko brontzean daukagu aipamen bakanetako bat. K.a 89. urtean grabatua, bertan kontatzen da nola urte batzuk lehenago Ponpeio Estrabon kontsulari Italia iparraldeko bere guduetan laguntzeko turma  bat errekrutatu zen Salduiesen, gaur egungo Zaragozan.

Erromatar legioa hornitzeko zalditeria unitatea zen turma, baina ez zegoen erromatar hiritarrez osatua, indigenez baizik. Brontzean idatzita agertzen diren Salduiesko zaldunen izenen artean, iberiarrez gain, baskoien edo akitaniarren izenak izan daitezkeenak daude. Beraz, Ascoliko brontzeak sumarazten digu baskoiek parte hartu zutela erromatarren egitura militarretan.

Ascoliko brontzea, Erroman aurkitua. Bertan akitaniarrak edo baskoiak izan daitezkeen hainbat zaldunen izenak ageri dira.

Sertorio edo Ponpeio?

K.a 82. urtean Iberiar penintsulan Gerra Sertoriarrak piztu zirenean, Aiestaranen arabera kontua jadanik ez zen erromatarra izan edo ez izan, baizik eta “nola” izan. Sertorio prokontsulak eredu desentralizatu bat eskaintzen zuen bitartean, Erromako Senatuak ejertzito handi batekin bidalitako Ponpeiok –Ponpeio Estrabonen semeak– modu zentralista bakarra zuen, Erroman erabakitzen zena. Eta azkeneko honek irabazi zuen.

Historiografiak kontatu izan digu baskoiak Ponpeioren alde jarri zirela, eta horren froga gisa aurkeztu izan da sari moduan sortu zuela bere izena zeraman Pompelo erromatar hiria, Iruñeko Burdin Aroko herrixkaren gainean. Adolf Schulten arkeologo alemaniarrak 1937an bertsio hori zabaltzen lagundu zuen, ziurtatuz Sertorioren kontrako gerran Ponpeiok negu oso bat pasa zuela baskoien artean kanpatuta.

Azken urteetan argitaraturiko hainbat ikerketek, ordea, Pompelo justu kontrakoagatik sortu zela diote, zigor moduan. Francisco Pina Zaragozako Unibertsitateko Antzinaroko Historiako katedradunak idatzi duenez, Ponpeioren ohiko jokabidea izan zen hiriak bere izenarekin sortzea justu boterea adierazteko. Iruñeari, gainera, hiri pribilegiatuen estatusa eman beharrean lotsakoz forma juridikoa eman zioten eta stipendiariae edo zergapeko bihurtu zuten: “Pompelo baskoien lurraldean erromatar nagusitasuna sinbolizatzeko modu bat izan zen”, ondorioztatu du.

Akabo turmak eta herrixka indigenak, dena hirigintza erromatarraren arabera antolatua, latina nagusi… Erromatar izateko modu bat eta bakarra. “Belaunaldi bat edo bitan panorama erabat aldatzen da”,  dio Aiestaranek, eta Irulegiren akabera ere testuinguru horretan kokatu behar da. Baina arkeologoak oraindik ez dira ausartzen esatera Gerra Sertoriarretan bando baten edo bestearen alde lerratu ote ziren horko biztanleak.

Dakiguna da zuzenean eragin ziela eta kalteak larrutik ordaindu zituztela, herrixka suntsitua izan baitzen. Suak kiskalita, egositako adobe horien artetik datorkigu orain haien ahotsa.

Irulegiko brontzezko eskuak euskararen eta baskoien ikerketarako bide ugari irekiko ditu (argazkia: Nafarroako Gobernua)