Toussaint Louverture Haitiren askatzailea hil zela 220 urte igarota, bere borrokak bizirik dirau Bordelen

Atalak: Historia

Toussaint Louvertureren omenezko eskultura Bordelen, Garona ondoan. Argazkia: Memoires & Partages

Pasa den ostiralean bete ziren 220 urte Toussaint Louverture hil zela, Haitiko 1791ko esklaboen iraultzaren buruzagia. Askorentzat, garai hartako politikari garrantzitsuena izan zen Louverture, ez bakarrik Napoleon Bonaparteren gudarostea garaitu eta Amerikako lehen herrialde librea sortzen lagundu zuelako, baita esklabotza abolitzen egindako lanagatik ere. Munduan iraultzarik izan bada, Haitikoa da.

Hedabide handietan apenas oihartzunik izan badute ere, Louvertureren omenez hainbat ekitaldi egin dira aste osoan, bai Haitin eta baita Frantziako Estatuan ere. Esaterako, Esklabotzaren Memoriarako Fundazioak eta Ile-de-France eskualdeak omenaldia antolatu zuten Parisko Panteoian apirilaren 7an.

Euskal Herritik gertuago, Bordelen, gauza bera egin zuen Mémoires & Partages (Memoriak eta ekintzak) elkarteak Louvertureren eskultura aurrean, Queyries kaian. “Hamarkadatan ezkutatuta, Toussaint Louvertureren ondareak aztarna material eta immaterial ugari ditu, arrazakeriaren aurkako eta berdintasunaren aldeko borrokarekin lotutako memoriaren lekuko direnak”, azaldu dute elkarte horretako kideek.

Isaac Louvertureren oleo hau berriki identifikatu dute Jacques de Cauna historialariak eta bere taldeak. Akitaniako museoa dago egunotan ikusgai.

Bordele, hiri esklabista

Ez da kasualitatea Bordelen antolatu izana Louverture omentzeko ekitaldi bakanetako bat. Bera eta bere familia 1802an atxilotu eta Europara deportatuak izan zirenean, hasiera batean Baionara eraman nahi zituzten, baina “arriskutsua” zela-eta dispertsioa ezarri zieten.

Jakina den bezala, Toussaint 1803ko apirilaren 7an hil zen hotzez eta gosez, Alpeetako Jouxeko gazteluko presondegian. Eta bere semeetako bat, Isaac Louverture Bordelen bizi izan zen hil arte. Hango hilerrian dago lurperatuta eta plaka batek bere bizitokia seinalatzen du.

Baina Bordelek Haitirekin loturarik baldin badu, esklaboen girgiluek ezarritakoa da. Nantesen ondoren, esklaboak Afrikatik Amerikara garraiatzeko itsasontzi gehien bidali zituen Frantziako bigarren hiria izan zen.  Hainbat iturriren arabera 1672tik 1837ra arte 500 espedizio abiatu ziren Bordeletik eta 150.000 esklabo eraman zituzten, gehienak Haitira.

Garonako kaietatik paseotxoa ematea nahikoa da jabetzeko hiriari darion kolonialismo usaina. Chartrons auzoan, adibidez, merkatariek esklabotzatik aberastu ondoren eraikitako etxe eta jauregi dotoreak ikus daitezke, XIX. mendeko Habanan edo XVIII. mendeko Cap-Françaisen bageunde bezala.

Pixkanaka, arrasto horiek agerian uzteko ekimenak martxan dira. Mémoires & Partagesek bisita gidatua antolatu ohi du, eta Bordeleko Udalak webgune berezia sortu du, toki esanguratsuenak ezagutzeko bisita birtuala eta-guzti.

Bordeleko kaleei oraindik kolonialismo usaina darie. Argazkia: Urko Apaolaza / ARGIA

Modeste Testas esklaboaren irudia

Azken urteetan kale izendegian ere ari dira pausoak ematen. Esklabotzarekin aberastutako hainbat gizonen izena daramaten bost kaleri azalpen plaka bat gehitu diete –Mémoires & Partagesen esanetan beste hogei kalerekin gauza bera egin beharko litzateke–. Eta 2019an, esklabotzaren abolizioaren bigarren mendeurrenean, Modeste Testas izeneko esklaboaren estatua inauguratu zuten Quinconces plazatik gertu.

Testas 1765. urte inguruan jaio zen Afrikako herrialderen batean, eta bere jatorrizko izena Al Pouessi zen. Bordeleko François eta Pierre Testasek erosi zuten eta Saint-Domingueko euren lur-sailera eraman zuten etxeko lanetarako eta sexu-esklabo bezala erabiltzeko. Jabeak hil ondoren libre geratu zen eta urte luzez bizi izan zen Haitin.

Modeste Testas esklaboaren omenez estatua bat jaso zuten 2019an. Argazkia: Urko Apaolaza / ARGIA

Akitaniako Museoan bada zer ikasi

Bordeleko XIX. mendeko (eta egungo) aberastasunean esklabotzak duen esanahiaz gehiago jakin nahi duenak, baina, Akitaniako Museora jo besterik ez du.

Frantziako Estatuko historia museo garrantzitsuenetakoa denak 2016tik erakusketa finkoa du esklabotzaren gaiaren inguruan. Iragan horren zertzelada beldurgarri asko ikus daitezke, esaterako, esklabo batengatik ordaintzen zena: 172 beirazko txirla koilare, edo ehun kilo bolbora, edo seiehun litro alkohol…

Esklaboei jartzen zizkieten girgilluak ere ikusgai daude Akitaniako Museoan. Argazkia: Urko Apaolaza / ARGIA

Beste dokumentu batek XVIII. mendeko itsasontzi baten nabigazio-karta antzeko bat dakar, Afrikako portu bakoitzean erositako esklabo kopuru, prezio eta generoarekin:  negres, negresses, negrillons, negrillones…

Eta bada fusil handi ikusgarri bat ere, oso ondo sinbolizatzen duena europarrek Afrikan egindako sarraskia. Halako fusilak, trukerako ez ezik, afrikar tribuen arteko gatazkak (eta esklabo ehizak) ugaritzeko erabiltzen ziren; europarrek 300.000 fusil saldu omen zituzten kontinente beltzean horretarako. Armagintza industriarik gabe nekez uler liteke historia hau.

Dokumentu, irudi eta garaiko piezen bidez jakin daiteke Bordeleko iragan esklabistaren berri museoan. Argazkia: Urko Apaolaza / ARGIA

Hain gertu eta hain urrun…

Bordeleko iragan esklabista arrotz egingo zaio askori, baina uste baino gertuago dago Euskal Herritik. Lehendik ere kontatu izan dugu Baionan eta Donibane Lohizunen esklabotzarekin izandako negozioak XVIII. eta XIX. mendeetan, izan ontzigintzaren bidez edo zuzenean gizakiekin trafikatzen.

Bada, Bordeleko tratulariak etengabe zeuden harremanetan Baionako itsasgizonekin. Eric Saugera historialariak 2002an idatzitako Bordeaux port négrier (Bordele, beltz trafikatzaileen portua) liburu mardul bezain interesgarrian ageri dira zantzu asko. Esaterako, Pierre Harambide izeneko baionarra ageri zaigu, 1803an Goreé irlan 300 tonako itsasontzi bat gidatzen 200 marinelekin, eta beltzak erosi eta saltzen.

Saugeraren esanetan, XIX. mendean Bordelen jarraitu zuten itsasontziak Afrikara esklabo bila bidaltzen. Eta garai hartan protagonismo berezia izan zuten espagnole deitu horiek. Espainiako erreinuan 1821ean abolitu zen esklabotza, eta gizakien merkataritza ilegalak, arriskutsuagoa izanagatik, etekin handiagoak ekartzen zizkien esklabistei. Askok Bordelen aurkitu zuten portu seguru bat, baita Hego Euskal Herrikoek ere.

Bordelen Hego Euskal Herriko esklabistek ere bilatu zuten aterpea. Irudian, emakume esklaboa haren jabea zerbitzatzen ageri den margolana, Akitaniako Museoan.

Tartean da Juan José Zangroniz etxebarriarra, 1814an Baionara joan eta gero Bordelera aldatu zena Jean-Joseph izenarekin. Zangroniz esklabista gisa nabarmendu zen urte horietan; batez ere Habanara garraiatu zituek esklaboak, eta Saugeraren ikerlanari esker badakigu gutxienez zortzi bidaia antolatu zituela Garonatik Senegalgo kostaldera.

Télemaque, Penelope, Ulysse eta antzeko izenak jarri zizkien Zangronizek bere itsasontziei, itxuraz mitologia gustatzen zitzaiolako… mitotik gutxi duen negozioa egiteko.