Bilbo ere hondakin eta errauts bihurtu nahi izan zuten

Atalak: Gizartea, Historia

Emakumeak zaintza lanetan Bilboko aterpe baten atarian, 1937ko maiatzean. Argazkia: Robert Cappa.

Erasoa airetik datorrenean, lurraren azpian ezkutatzea besterik ezin da egin. Europan 1936ko Gerran estreinatu zen gaur egun ikaraturik ikusten ari garen herritarren kontrako aire bidezko eraso eta genozidio estrategia –lehenago Arrifeko amazigen kontra arma kimikoekin egin bezala–. Gazan herritarrak zapaltzeko Israelek orain azken generazioko misilak eta droneak erabiltzen dituen moduan, Alemaniako eta Italiako abiazioak garai hartako hegazkin modernoenak erabili zituen.

Xabier Irujo historialariak bonbardaketen Euskal Herriko atlasean 2.000 eraso bano gehiago kontatu ditu 1936ko udatik 1937ko apirila arte, eta horietatik %24 “terrorezko bonbardaketak” izan zirela dio, herritarrak zigortu eta errendizioa lortzeko helburuz eginak. Epe horretan egunero izan ziren erasoak, Luftwaffek bere agenda propioa zuen eta esperimentatzen aritu zen “datorren gerra handirako”. Gernika eta Durango ditugu oroimenean, baina beste herri eta hiri askotan ere txikizio handiak egin zituzten, batez ere Bilbon.

43 bonbardaketa egun

“Hala eta guztiz ere, pentsamenduak datozkit Bilbo oraintxe bertan hondakin eta errauts bihurtzeko”. Halaxe idatzi zuen Kondor Legioko buru Wolfram von Richthofenek bere egutegian. “Hala eta guztiz ere” hitzak jarri zituen, hiriko industria deuseztatzea ekarriko lukeelako horrelako zerbaitek. Bere ametsa ez zituen bete, baina ez nahi izan ez zuelako, baizik eta “ez zituelako baliabideak tamaina horretako suntsiketa sistematiko bat egiteko”, dio Joseba Agirreazkuenaga historian doktoreak Bonbardaketak Euskadin (1936-1937) liburuan. Egun batzuk geroago, eskala txikian horixe egin zuten Gernikan.

Hegazkin italiarrak Euskal Herriko zeru gainean, 1936ko Gerran.

Hala ere, Bilbo etengabe zigortu zuen abiazio faxistak, de facto euskal estatuaren hiriburu bilakatu zelako eta Molaren “arrasaré Vizcaya” mehatxuari jarraiki. Agirreazkuenagaren esanetan Bilbo eta inguruek 43 bonbardaketa egun jasan zituzten hilabete horietan. Horren ondorioak zein izan ziren jakiteko ikerketa zabalago bat behar dela uste du historialariak.

Zabalbideko aterpea ikusgai

Faxisten estrategia zein zen ikusita, Euzkadiko Gobernuak herritarrentzako aterpeak eraiki zituen, hirigune populatu hark Gipuzkoako frontetik ihesi zihoazen milaka errefuxiatu ere babesten baitzituen. Aranzadi Zientzia elkarteak eta Bilboko Udalak horietako bat ikusgai jarri dute orain, Zabalbide kalekoa, eta birtualki ere bisitatu daiteke. Galeria luze bat da, 200 metro koadrokoa, eta 200 lagunentzako tokia zegoen bertan.

Aterpea berreskuratzeko ikerketa historikoa egin behar izan du Aranzadik, 50 dokumentu eta hemerotekako iturriak erabili ditu horretarako. Bere esanetan Bilbon 54 eraso izan ziren, horietako lehena 1936ko irailaren 25ean, eta babeserako ia 300 aterpe eraiki ziren. Normalean aterpeak eraikitzeko aurrez zeuden eraikin eta tunelak erabili zituzten. Zabalbidekoa, beste batzuk bezala, ura, aireztapena eta elektrizitatea izateko prestatu zen, eta aurkitu dituzten material batzuek hori adierazten dute.

Cotorruelo lantegiko 113 hildakoak

Tania Gonzalez arkeologoak aterpe horien azterketa espaziala egin eta emaitzen laburpen bat Bidebarrieta Liburutegiaren aldizkarian argitaratu zuen 2019an. Bere esanetan, zehazki 269 aterpe eraiki ziren hainbat irizpideren arabera: demografia, eraikin publikoen presentzia, hirigintzak trazatu lineala izatea –bonbardaketak errazten zituen horrek–… Eraikin eta fabriketako sotoak, mehatzeak, trenbideetako tunelak, ospitaleak eta eskolak erabili ziren batez ere horretarako.

Bilboko barrutiak eta 1936ko Gerrako aterpeak. Irudia: Tania Gonzalez

Baina barrutiaren arabera diferentziak zeuden. Gonzalezek Atxuriko kasuan jarri du fokua adibidez. Nahiz eta auzune hori populatuenetakoa izan, babeserako aterpeen presentzia nahiko eskasa zen eta alde zaharretik gertu pilatzen ziren. Sozialki, ekonomikoki eta politikoki ere auzo heterogeneoa zen, kasu batzuetan marjinaltasunean zegoena.

1937ko apirilaren 18an, beste egun batez bonbardaketak hasi zirenean, Atxuriko bizilagunak Cotorruelo zapata lantegira joan ziren babestera, baina bonba batek bete betean jo eta aterpea hondoratu egin zen; iturri batzuen arabera 113 lagun hil ziren barruan. Beste eraso batzuk Atxuriko Ollerietan gertatu ziren: “Biztanle gehienak egurrezko etxeetan bizitzeak jomuga perfektua bihurtzen zituen airezko erasoentzat”, dio ikerlariak.

Cotarrueloko lantegia bonba batek lehertu zuen eta barruan dozenaka lagun hil ziren.

Izan ere, ez dezagun ahaztu, George Steerrek idatzi zuena: “Masakre hauek, argi eta garbi populazio zibilaren kontrako erasoak ziren, kaleetan barrena izututa korrika ihes egiten zuten bitartean. Bonbek ez zuten helburutzat industria belikoa, Bilbo superpopulatuaren bihotza eta bere egoitza administratiboak baizik”. Kazetari estatubatuarrak hasperen egingo luke gaur Gazakoa ikusiz gero.