Garaileak esaten duenean amaitzen al da gerra bat?

Atalak: Historia

Badakigu gerra bat noiz hasten den, baina ez noiz amaituko den. Hainbatetan entzun dugu esaldi hori, eta topikoa dirudi, baina arrazoirik ez zaio falta, gaur egun munduan barrena bizirik segitzen duten gatazka ugariei erreparatuz gero. Gauza bera esan liteke 1936ko uztailaren 18ko altxamenduak porrot egin ondoren espainiar militarrek boterea lortzeko abiatutako gerra zibilarekin.

Oso presente dugu noiz hasi zen, baina noiz bukatu? Ofizialki beti esan izan da Francok 1939an sinaturiko bandoak eman ziola amaiera: cautivo y desarmado el ejercito rojo…  Aldiz, gaur egun gero eta historialari gehiago dira hori zalantzan jartzen dutenak, bai gerrako makinaria judizial errepresiboak urte luzez martxan jarraitu zuelako –gutxienez 1948ra arte, Josu Santamarina arkeologoak azaldu zigun moduan–, bai erresistentzia armatuak ez zuelako beranduagora arte etsi.

Ideia hori darabil ere Arnau Fernández Pasalodosek Hasta su total exterminio. La guerra antipartisana en España (1936-1952) liburuan. Fernándezen esanetan gerrilla antifrankista 1936an sortu zen, altxamenduaren egun berean, eta 1952an kokatzen du Espainiako gerra zibilaren amaiera, “urte horretan esaten baitu Guardia Zibilak [gerrillarien] partida gehienak eliminatu dituela”, azaldu dio El País Semanal aldizkariari.

Elkarrizketa Granadako Albaicín auzoan egin diote, han bizi baita Fernández, nahiz eta jatorriz Huescakoa den. Birraitona, Peraltillako anarkista, buruan tiro bat jota hil zuten guardia zibilek 1948an, eta gertatu zena argitzeko jakin minetik abiatuta hasi zen ikertzen. Insomnio gau luzeak igaro zituen, hilketa berreraikitzeko han eta hemen galdetu zuen… Azkenerako doktore tesia egiten amaitu du, liburuaren oinarri dena. Egun Dublingo Unibertsitateko Gerren Ikerketa Zentroan dihardu 26 urteko historialariak.

Hiltzaileak bai, frankistak ez?

“Birraitona hil egin zuten. Eta ez da gauza bera hiltzea edo beste norbaitek zu hiltzea”. Hori buruan iltzatu zitzaion. Baina ikuspegi bereziz ikertu du, ulertu nahian hiltzailea eta dena jakin nahirik berari buruz, kasik enpatizatu arte: “Liburuan azaltzen saiatzen naizena da diferentzia handia zegoela ofizialen eta tropen artean”, dio. Horregatik, zalantzan jartzen du guardia zibil xehe horiei “frankista” deitu behar ote zaien. Badago zer eztabaidatu baieztapen horretan.

Aldiz, baziren Camilo Alonso Vega bezalako agintari ahalguztidun faxista ideologizatuak: Guardia Zibilaren buru izan zenean makien kontrako errepresioa areagotu zuen, eta Francoren konfiantza osoa izan zuen horretan. Santanderren eta beste hainbat tokitan oraindik badaude kaleak bere izenarekin.

Gerrillari izatetik, bandolero izatera

“Inportanteena da etsaia nola ulertzen den”, dio Fernándezek. Hasieran, frankistek gerrillariei horrela deitzen zieten, gerrillari. Baina 1940tik aurrera terminologia aldatu zuten: “Garaitzen dutenean, [erresistentzia] hori estaltzeko beharra ikusten dute. Nola? Hizkera aldatuta”.

Zirkular eta agindu mordoa zabaltzen dute kuarteletara: mendian daudenak jadanik ez dira makiak, ez soldaduak, ez errepublikarrak izango… bandoleroak izango dira. Baina historialariak ñabardura bat egiten du, ez garrantzi gutxikoa: “Guardiei kostatzen zaie hitza aldatzea, beraientzat jarraitzen dutelako gerrillari izaten”.

Jokabide horrek erakusten du makien edo partisanoen kontrako errepresioa gerra zibilaren luzapen bat bezala ikusten zela oraindik sektore zabaletan. Gerra ez zen bukatu.

Franco eta “Gerra Nazionalaren” errematea

1944ko abenduan Francok dekretu baten hitzaurrea sinatu zuen Guardia Zibilaren Aldizkari Ofizialean, Vall d’Arango inbasioaren ostean Pirinioetako kontrainsurgentzia saritzeko –duela 80 urte, hain justu–. Bertan, gerrillaren kontrako borroka deskribatzen du “Gerra Nazionalaren erremate garaipentsua lortzeko luzapen” gisa. “Hortaz, beretzat ez zen 1939an errematatu”, dio Fernándezek.

Hasierarako galderara itzuliko gara. Noiz amaitzen da gerra bat? Gerra isilarazi daiteke eta hedabideetatik desagerrarazi, garaileek dutelako hogeita hamaika eskutik. Baina horrek esan nahi du amaitu dela? Gatazka eragin zuten arrazoiek eta ondorioek hor jarraitzen badute, zer esan dezakegu?