Naziek deportaturikoen oroimena, diru-zorro batean

Atalak: Sailkatu gabea

Jean Iribarneren diru-zorroan, argazki bat, etxe baten izena… eta oroimen zati bat gorde zen Neuengammeko kontzentrazio-esparruan. Arte telebista kateak eman du irudia, ‘Le Monde’´-ren erreportaje bat oinarri hartuta.

1945ean Neuengammeko nazien kontzentrazio esparruan hil zen Jean Iribarne gamerearraren diru-zorroa berreskuratu eta bere senideei eman diete. Ipar Euskal Herrian gutxienez 350 herritar deportatu zituzten erresistentzian parte hartzeagatik, eta ia erdia ez ziren bizirik atera.

Marie-Helene Sagaspek 80 urteren ondoren izan du bere aitari gertatu zitzaionaren berri. Jean Iribarne 1944an atxilotu zuten naziek Gamere-Zihigan, eta Neuengammeko kontzentrazio-esparrura eraman zuten. Han hil zen urtebeteren buruan, lanagatik eta baldintzengatik akituta.

Maria-Heleneri amak apenas kontatu zion ezer –aita atxilotu zutenean bere sabelean zegoen oraindik–. Ondoren, aitaordearen deitura hartu zuen, eta aurrera egin zuten nola edo hala, gerraoste gogorrean. Orain baina, ikerlariek Iribarneren diru-zorroa aurkitu dute eta senideei itzuli diete ekitaldi xume batean. Le Monde egunkaria izan da horren lekuko, eta Mediabask-ek jaso zuen albistea.

Marie-Helene Sagaspe eta senideak aitaren diru-zorroarkein, ‘Le Monde’ egunkariak bere erreportajerako jasotako unean.

Jean Iribarne eta Arnaud Aguerre mugalariak ziren, ihesean zihoazenak Pirinioetan barrena laguntzen zituzten, nazien kontrako erresistentziaren barruan. Baina 1944ko udaberrian Gestapok atxilotu eta torturatu egin zituen, eta ekainaren 4an Neuengammeko kontzentrazio-esparrura eramango zituen tren-konboian sartu zituzten. Hiru egun geroago iritsi ziren, auskalo zer sufrimendu jasanda.

Iribarne derrigortutako lanetan eduki zuten, itsaspekoentzako piezak egiten, harik eta 1945eko martxoaren 5ean hil zen arte Neuengammeri atxikitako Stöckengo azpi-esparruan, lan-komando batean.  Baina bere diru-zorroa hor nonbait geratu zen, barruan hildakoaren memoria zati bat zuela.

George Sougne ikertzaile belgikarrak diru-zorro hori eskuratu zuenean –nazismoak jazarritako biktimen nazioarteko Arolsen artxiboan zegoen, Alemanian– ikusi zuen barruan emakume baten argazkia zegoela, eta atzean emakume haren eta Gamere-Zihigako etxe baten izenak ageri ziren: “Maria-Anne, Oxoaix”. Hala jakin zuen emakume hura Jean Iribarneren emaztea zela, Maria-Heleneren ama.

Le Monde-ren erreportajean hunkituta ageri da familia osoa Gamere-Zihigako herriko etxean, diru-zorroa jasotzeko momentuan: “Aita, zu zara”, diosku Maria-Helenek, Mediasbask-en arabera. Arte telebista kateko 28 minutes saioan kasuari buruz hitz egin du Claude Askolovitch kazetariak: “Maria-Helenek, diru-zorroa masailaren kontra jarrita hitz horiek esaten dituenean, egia esaten du, objektuetan bizi baikara gure ondorengoentzat”.

Iparraldeko ehunka deportaturen isla

Jean Iribarneren kasua bezalako zenbat ote daude oraindik argitu gabe? Nazismoak gogor jo zuen erresistenteen kontra, baita Ipar Euskal Herrian ere. Bokale, Hendaia, Baiona, Aldude, Gixune, Maule, Senpere, Altzürükü… ia herri orotan bada deportaturik.

Frantziako Deportatuen Oroimenerako Fundazioaren datu basean 89.000 izenetik gora daude eta ARGIAk 2020an arakatu zuen: gutxienez 355 euskal herritarren izenak atzeman zituen, baita Jean Iribarnerena ere –“Tribarne” okerreko deiturarekin eta Gamere-Zihigaren departamentu zenbakia ere gaizki duela–.

1944ko maiatza eta abuztu artean naziek Compiegne hiritik Neuengammera garraiaturiko heriotzaren trenen zerrendetan, denera 22 euskal herritar daude, eta horietatik 8 kontzentrazio-esparru horretan eta beste batzuetan hil ziren.

Lehuntzeko Claude Mestelan, esaterako, 1945eko ekainaren 1ean hil zen, Alemaniak kapitulatu eta egun askotara, seguruenik jasandako gose edo gaixotasunengatik ezin errekuperatuta. Lehuntzarra, Suitzarekin muga egiten duen apenas berrehun biztanleko La Mouille herrixkan zegoen garai hartan. 1944ko uztailean naziek sarekada handi bat egin zuten herri hartan eta ondoko Longchaumoisen: ehun lagun inguru harrapatu eta haietako hemezortzi Neuengammera deportatu zituzten, tartean Mestelan bera. Heriotzaraino esplotatu zituzten denak esparru hartan.

Neuengammeko kontzentrazio-esparruan presoak lanean. Argazkia: Domeinu publikoa

Iribarnerekin batera atxiloturiko Aguerre ere sorterriratua izan aurretik hil zen Neuengammen. Bi erresistenteek eraman zituzten 1944ko ekainaren 4ko konboi hartan beste 2.000 lagun sartu zituzten, eta horien artean euskaldun gehiago  zeuden, tartean Baigorriko Jean-Pierre Bidart: 1945eko apirilaren 21ean hil zen Mauthausenen, zelaia liberatua izan baino egun batzuk lehenago.

Deportazio aldi hartako Iparraldeko lagun gehienak 1943 eta 1944 artean atxilotu zituzten –aurretik gerrako preso ugari ere deportatu zituzten–. Horietatik 99 Buchenwaldeko esparrurantz eraman zituzten, eta 41 ez ziren inoiz itzuliko, %41eko heriotza tasa, beraz.

Tren Mamua eta gas-kamerak

Euskal deportatu ugari eraman zituzten beste esparru bat Ravensbrück izan zen, Berlin iparraldean; esklusiboki emakumeentzat eraikitako eremu zabal bat zuen. Arakaturiko zerrenden arabera, hara bidali zituzten Ipar Euskal Herriko 54 lagunetik 21 emakumeak ziren, eta Ravensbrückera iritsi aurretik, batzuk Tren Mamua deiturikoan sartu zituzten –Dachauko kontzentrazio esparrura bidaia luze bezain krudela egin zuen konboia izan zen hura–. Haien artean zegoen Ospitalepeko Aimée Larlus.

Aimée Larlus (edo Aimée Sahouret) 1944ko ekainean atzeman zuten naziek, Ospitalepean egindako zigor-sarekaden testuinguruan –Marie eta Marie-Louise Lassarre ama-alabekin batera–. Dachautik igaro ostean, Ravensbrückera iritsi zenean, Anna Sahouret izenarekin erregistratu zutela uste da. Epilepsiagatik konbultsioak izan zituen batean, gainerako presoengandik baztertu zuten. Ez zuten gehiago ikusi. Erregistroen arabera, 1945eko apirilaren 6an hil zuten Grünerbergeko azpi-esparruan.

Aimeé Larlus (edo Sahouret) “Landarbeiterin” edo baserritar gisa erregistratu zuten. Dachauko kontzentrazio esparruan Ospitalepeko Marie eta Marie-Louise Lassarre ama-alabekin batera ageri da Arolsen artxiboan gordetzen diren zerrendetan.

Hegoaldeko deportatuak

Bigarren Mundu Gerrako deportatuen gaia apurka ari da azaleratzen Euskal Herrian. Ipar Euskal Herriko deportatuen kasua aski ezezaguna bada, are ezezagunagoa da Hegoaldekoena, 40 urteko Frankismoaren zapalkuntza eta aitortza ezak isilarazia izan delako orain arte.

Berrikitan, hain justu, Deportazioaren Memoriarako Euskal Koordinakundea sortu dute, 1940tik 1945era nazien kontzentrazioetara deportaturiko Hego euskal herritarrak oroitzeko. Maiatzean beteko dira 80 urte Mauthausengo esparrua askatu zutela, eta hara eraman zituzten gehienak. Etxahun Galparsoro eta Josu Chueca historialariek Gogora institutuarentzat egindako ikerlan baten arabera, 253 lirateke deportaturikoak, eta haietatik 113 hil ziren.

Alta, Ipar Euskal Herritik 1943 eta 1944 artean deportaturikoak kontuan izanik, 600 baino gehiago lirateke krudelkeria hori jasan zuten euskal herritarrak. Eta horiei gehitu behar zaie, gainera, lehenago frontean atzemandako eta deportaturiko euskal soldaduak. Ehundaka izen, beraz, nazien hiltegietan.