Rodamundo

Atalak: Historia

XVI. mende amaierako izurriaren biktima bi Gaztelan.

Koronabirusaren krisiak sekula imajinatuko ez genituzkeen irudiak utzi dizkigu: kale hutsak, itxialdia, beldurra… Gertaera historiko bat bizitzen ari garenaren sentsazioa daukagu soinean, “honetaz beti akordatuko gara”, esaten diogu albokoari. Baina, ez gara hain inportanteak, gure arbasoek ere ondo zekiten zer zen pandemia bati aurre egitea. Seguruenik, historiaren lerroan belarriak apalduta jarriko gaitu honek guztiak XXI. mendeko mundutarrok.

1596ko azaroaren amaieran, Santanderreko portura Felipe II.a espainiar enperadorearen zerbitzura zegoen Rodamundo itsasontzi holandarra ailegatu zen Flandriatik, eskifaia osoa gaixotuta zeukala. “Izurri Atlantiarra” berehala zabaldu zen hiriburuan, arkakusoen bidez, eta hortik Kantauriko kostalde osoan zehar barreiatu zen. Euskal Herrian, Lekeitio, Donostia eta Pasai Donibane izan ziren kaltetuenak, baina hildakoak zientoka zenbatu zituzten beste herri askotan ere. Gasteizen adibidez, 5.000 biztanleko hirian ia 2.000 hildako utzi zituen, Lantziegoko apaizak idatzi zuenez.

Oraingoan ere, hedapen azkar horren errua emakumeei egotzi zieten, maindireak prezio onean erosten omen zituztelako –“Buenas y baratas, aunque han salido malas y caras“–, izurrite horren inguruan EHUko Arabako Campuseko liburutegian 2018an paratutako erakusketan azaldu zutenez.

Izurriaren kontrako neurriak berehala hartu ziren, orain baino miramendu gutxiagoarekin gainera: gaixotutako jendea herri guneetatik kanporatu eta ateak itxi, kito. Gipuzkoako Diputazio Nagusiak gutunak bidali zituen kontzejuetara, behartsuei eskean ibiltzea debekatuz; Iruñean, izurria zegoen herrietako jendeari ez zitzaion sartzen uzten eta San Fermin atera zuten prozesioan; bilbotarrak ere erreguka aritu ziren, lehenik hiria kiskali, gero “ur erauntsia” gainera erori eta orain izurria jasan behar zutelako…

Hiriguneetatik kanpo, XVI. mendean loratutako baserrietan hondamendia izugarria izan zen. Maizterrek leiho eta ateak itxita iraun behar izan zuten denbora luzez eta heriotzak garia biltzeko eskulanik gabe utzi zuen familia asko. Aiarako alkateak Abezia kontzejuko bi lagun atxilotu zituen 1598an –pandemia oraindik gogor ari zenean–, Urkabustaizko herrikideei ez zietelako saldu nahi kutxetan gordeta zuten garia, ezta dirurik utzi nahi ere jatekoa beste herri batean erosteko.

Nekazari flandiarrak garia biltzen. Artoa oraindik ez zen iritsi Europara XVI. mende amaieran eta ogi faltan baserritar xumeek gosea pasatzen zuten.

Izurriak, gosea ekarri zuen, eta goseak espekulazioa… Edo ez al da alderantziz izango? Lehenik, espekulazioa, gero gosea, eta azkenik izurritea? Igartubeiti Museoaren webgunean argitaraturiko artikulu honetan aurkitu dezakegu erantzuna. Azaltzen duenez, XVI. mendeko loraldia bizitzen ari ziren toki askotan, baina pandemia zabaldu baino urte batzuk lehenago, gauzak kaskartzen hasi ziren: “1593ko uholdeak errota, soro eta abere ugari suntsitu zituen, eta 1594. urtean gosete handiak izan ziren. Beraz, Izurri Atlantiarrak orduko baserritarrak babes handiegirik gabe harrapatu zituen”.

Jauntxoek nekazarienganako presioa areagotu zuten, burgesak lurrarekin espekulatzen hasi ziren eta zergak igo ziren.  Laudioko udalak, esaterako, urte horietan Espainiako erregeari baimena eskatu zion haragi eta ardoaren gaineko zergak igotzeko, “pobrezian eta zorrak ordaindu ezinik dagoelako”, hango artxiboko dokumentu batean ikus dezakegunez. Jakina, baserritar eta herritar xumeak izan ziren pagatzaile nagusiak, dirutan eta osasunean.

Lehen eta orain, babes bera pandemien aurrean.

Babes gabe. Horrela harrapatu gaitu gu ere orain koronabirusak, gure mendeko pandemiak. Osasun publikoko zerbitzuak murriztu dizkigun eta Naomi Kleinek esan berri duen bezala “odoletan bustita” dagoen sistema ekonomiko baten hankapean bizi gara; lurrari zainak ireki eta ahal dugun fosil guztia zurrupatu diogu, gero labeetan erre eta arnasteko; eta agro-industriak diseinaturiko patente kutsagarriekin elikatu ditugu gorputzak. Zer espero genuen bada?

Bi aukera ditugu. Lehenengoa, herritarrak babestu eta bizitza erdigunean jarriko duen beste eredu bat antolatzen hasi oinarritik. Bigarrena, San Fermin berriz ere kalera atera.