Donostiako burges “modernoek” nola egin zuten dirua?

Atalak: Ekonomia, Gizartea, Historia, Sailkatu gabea

Brunet familia Zarautzera egindako irteera batean. José Bruneten argazkiak jasotzen ditu Koldo Mitxelenako erakusketak.

Koldo Mitxelena Kulturunean erakusketa zabal bat dago ikusgai Donostiako familia entzutetsuenetako bateko kideek ateratako argazkiekin: Aurrera eginez deitu diote. José Brunet Berminghamek XIX. mendearen azken herenean ateratako dozenaka argazkiz dago osatuta eta benetako altxorra dira hiriak izandako “hirigintza-eraldaketa handiena” ikusteko. Garai haietan egin ziren azpiegitura obrez gain, donostiar burgesen bizimodua islatzen duten argazkiak ere badaude, Bruneten birbiloba batek, egun Real Defensako markesa denak, utzitako bilduman.

Brunetarrak XVIII. mendean iritsi ziren Kataluniako Copons herritik Donostiara eta hurrengo hamarkadetan hiriko bizitza ekonomiko eta politikoan sartu ziren buru-belarri. Merkataritzari eta bankuen negozioari esker diru asko egin zuten eta hainbat azpiegituretan inbertitu zuten kapital hori –tranbia edo gas fabriketan kasu–, baita XIX. mendean aitzindari izan ziren papergintzako eta ehungintzako enpresetan ere; gainera, politikoki ideia liberalekin lotuta zeuden, haietako kide batzuk Donostiako udaleko zinegotzi eta alkate izatera iritsi ziren karlistaldien gerrateetako garai zailenetan.

Itsasontzia Kontxako badiara sartzen. Brunet familiak, Collado eta beste batzuekin batera, amerikako kolonietako azukre, tabako, kakao eta kotoiarekin komertziatuz egin zuen dirua batik bat, lan esklaboaren bidez ekoiztutako lehengaiak.

Erakusketaren komisariatuek azpimarratu dute José Brunetek “modernitatearen aldeko apustua” egin izanari esker ditugula argazkiok orain. Antolatzaileetako bat den Gipuzkoako Foru Aldundiko Kultura diputatu Harkaitz Millanen esanetan argazkiek “iragana miresten geratu ez zen gizarte bat” erakusten dute, “abangoardiekin bat eginez, teknologia besarkatuz, mundura zabaltzen zen gizarte berri eta ireki baten ikuspuntuarekin”. Beste antolatzailea Donostiako Sustapena SA sozietate publikoa da –Brunet familia erakunde horren sortzaile izan zen–, eta bere arduradun Marisol Garmendiaren aburuz “aurrerakuntza” hori ez litzateke posible izango Donostiako “hiritarren energia ekintzailerik” gabe.

Baina, argazkietako pose eta irudikapenetatik harago, zer gehiago dakigu XIX. mendeko burgesia horretaz? Adibidez, nola metatu zuten dirua José Brunet eta bere ahaideek, hain garrantzitsu izan omen ziren inbertsio horiek egiteko?

Azukrea eta Donostiako merkataritzaren alde iluna

Montserrat Garate EHUk ikerlariak Brunet familiaren negozioak arakatu izan ditu eta argi ikusten da kapital pilaketa handiena azukre eta kakaoaren garraioarekin egin zutela, Donostiak Caracas eta Habana bezalako hiriekin zituen harremanak profitatuz. José y Francisco Brunet konpainiaren 1823ko balantze batean ageri denez biltegietan zituzten gaietan –229.000 errealetan baloraturik– gehiengoa “azukre kubatarra” zen. Eta badakigu Antilletako irla hartan, Trinidad, Matanzas eta antzeko tokietan esklaboen lan eskuari esker ekoizten zela osorik kanaberatako azukrea, naiz eta 1820tik aurrera esklabotza debekatuta zegoen.

1820tik 1868ra 375.000 esklabotik gora eraman zituzten Afrikatik Kubara, Manuel Moreno Fraginals historialariak dioenez. Asko izan ziren negozio horretan parte hartu zuten euskaldunak, baita azukrea egiteko sail, fabrika edo ingenioak zituztenak, zuaznabartarrak kasu. Hernanin eta Donostian erroturiko familia honetako kide batek, Benito Zuaznabarrek, Urumea izeneko azukre ola zuen eta bertan 400 esklabo erabiltzen zituen (1). Kuba barruan ere sare klandestinoak zituzten Habanatik Cienfuegosera esklaboak eramateko, azukrearen boom bat bizi zelako eskualde horretan –1830eko hamarkadan ekoizpena boskoizteraino, Cienfuegosen 2012an argitaraturiko saiakera batean irakur dezakegunez (2)–. Testuinguru horretan irabazi zuen dirua Brunet konpainiak azukre kubatarrarekin, hareago, badakigu 1831n Habanan familiaren ordezkari bat jarri zutela merkataritza operazio horiek hobeto kontrolatzeko (3).

Habanako hiria eta esklabo salmenta XIX. mendeko irudi banatan.

Brunetarrek hainbat itsasontzi zituzten beren esku, baina Montserrat Garatek azterturiko 1823ko balantzean azaltzen denez, Amerikara joaten ziren beste espedizioetan ere bazuten partea, kasu askotan Baionatik eta Bordeletik ateratzen zirenak. Atlantikorantz begira zeuden hiri horiek, merkataritza portu handiak zituzten eta esklaboak harrapatzeko espedizio ugariren abiapuntu ere izan ziren XVIII. eta XIX. mendeetan –Tromelingo irlan 1760an abandonatutako esklaboak, adibidez, Baionatik irtendako ontzi batean zihoazen, Donostiako Euskal Itsas Museoko erakusketa batean ikus daitekeen bezala–.

Tabakoa, kotoia eta fabrika modernoen oinarriak

Beste negozio ildo bat tabakoa izan zen: produktu horren salerosketa monopolizatu zuten Queheille eta Collado familiekin batera aritu ziren José eta Francisco Brunet –tabako fabrika bat ere izan zuten–. Kotoia ere inportatu zuten donostiar burgesek, horretarako New Orleanseko portuetatik kargamendua ekarriz, garai haietan esklabotzaren munduko epizentroetako bat zena. Kotoiarena ez da debaldekoa, Brunet familiak 1845ean Lasarte-Orian ehungintzako fabrika sortu zuen, 340 langiletik gora zituena –asko emakumeak, kapitalismoaren eskari asegaitzari erantzuteko lan-merkatuan sartu berriak–, beren etxola eta elizarekin.

Emakume langileak Lasarte-Oriako ehungintzako fabrikan.

Amerikako kolonietan esklabo lanarekin lorturiko aberastasuna –izan zuzenean gizakiekin trafikatuz, izan ekoizpena salerosiz– metropoliko industrian, bankuetan edo higiezinetan inbertitzea klasiko bat da. Eta Brunet familia ez zen salbuespen izan.

José Manuel Brunet y Pratek –gure argazkilariaren aitak– Tolosan La Esperanza paper-lantegia sortu zuen 1841ean, eta hurrengo hamarkadetan Donostiako argiteri eta gas konpainian, bankuen sorreran eta beste hainbat azpiegituratan jarri zuen dirua; geroago, bere seme José Brunetek, familiako beste kide batzuekin batera Donostiako lehen tranbiaren eraikuntza sustatu zuen.

Esklabistak bazkide

Burdinbideak ziren “modernitatearen” sinbolo XIX. mendeko bigarren erdialdean, ez bakarrik iberiar penintsulan, baita Amerikako kolonietan ere. Kuban XX. mendea iritsi zenerako 10.000 kilometro burdinbide zeuden azukrea garraiatzeko (4); esklaboek irekitako bideak ziren noski, hain lan-baldintza basatitan, ezen matxinatu egiten baitziren nagusiek obra horietara bidali ez zitzaten, Domingo Aldama euskal esklabista eta sakarokratari Habanako bere jauregian gertatu bezala.

Ez dakigu 1880ko hamarkadan Compañía del Tranvía de San Sebastián (CTSS) egiteko langileak nola aritu ziren, baina Koldo Mitxelenan ikus dezakegun argazkiren batek iradokitzen digu Habana eta Donostia ez zaudela hain urrun urte haietan.

Langileak zamalanetan Ondarreta inguruko tunel baten eraikuntzan.

Tranbiaren konpainian akziodun nagusietako batzuk ziren brunetarrak, baina baita Antonio López Comillaseko markesaren klana ere. Azken urteetan ezagun egin zaigu Antonio Lópezen izena, bapore bidezko garraioan ez ezik, esklabotzan buru-belarri aritu zelako eta Bartzelonan bere omenez zuen eskultura kendu zutelako protesta artean –Espainiako Estatuan kasu bakarra, nahiz eta gertuago hamaika esklabistari gorazarre egiten jarraitzen dugun–. Martín Rodrigo Alharilla Pompeu Fabra unibertsitateko irakaslearen ikerketek agerrarazi dute norainokoak ziren Lopezen sareak: Donostian ere bazituen bere kontsignatarioak eta lagunak.

Ezin ahaztu Patricio Satrústegui, Kubara joan zen donostiarra, Lópezen sozio nagusietakoa izan zela A. López y Cía bapore-konpainian. Kabotaje enpresa bat ere bazuten elkarrekin Kuban –Aldama, Salvador Samá, Julian Zulueta eta beste hainbat esklabista handiren parte hartzearekin–, eta horien bidez esklaboak irlako toki batetik bestera garraiatzen zituzten, Jose Antonio Piquerasek Negreros (Catarata, 2021) bere lan berrian azaltzen duenez. Donostian Ondarretako hiribide nagusi baten izena eta hainbat etxetzar geratzen dira Satrústeguik lortu zuen aberastasun horren lekuko, Igeldoko Satrústegui jauregia esaterako.

Ondarretako obrak, atzean Satrústegui jauregi egin berria ikus daiteke, kartzela zenaren gainean.

Juanjo Olaizola Euskal Herriko trenbideen historian adituak CTSSri buruzko bere tesian dio “Comillas taldeak” 450 akzio zituela Donostiako tranbian, Brunet familia ez zen oso atzean geratzen kopurutan, eta kasu batzuetan Satrústeguirekin batera ikusten ditugu akzioak partekatzen.

Donostiako tranbiaren konpainian ere inbertitu zuten Kuban eta beste toki batzuetan –zenbaitetan esklabotza baliatuz– dirua egindako gizonek.

Hori guztia (ere) ezagutu beharra dago, Brunet eta antzeko burgesen historia kontatzerakoan. Hortaz, joan gaitezen ikustera argazki garrantzitsu horiek, baina erabiliko ditugun betaurrekoak ez daitezela izan iragana miresteko, baizik eta Donostiak XIX. mendean izandako eraldaketa eta “aurrerakuntza” handi horren atzean zegoenari erretratu osoago bat egiteko.

(1) UGALDE, A. (koor.): Patria y libertad. Los vascos y la guerras de independencia de Cuba (1868-1898), Txalaparta, 2012. Cecilia Arrozarena izenarekin idatziriko artikuluan aurkitu dezakegu Zuaznabar familiaren berri Kuban.
(2) GARCÍA MARTÍNEZ, O.: Esclavos y colonización en Cienfuegos. 1819-1879, Ediciones Mecenas, 2012.
(3) MUGARTEGUI, I.: “Incentivos y dificultades para la inversión del capital mercantil en Guipúzcoa, siglos XVIII y XIX”, Itsas Memoria, 4. zk, 2003. Brunet familiak Habanan izan zuen ordezkari horren inguruko informazioa Gipuzkoako Protokoloen Artxibo Historikoko dokumentu batean ageri da eta dirudienez Manuel Bruneten iloba zen, Martin de riera izenekoa.
(4) ZANETTI, O; GARCÍA, A.: Caminos para el azucar, Editorial de Ciencias Sociales, Habana, 1987. Lan itzel honetan, Zanettik eta Garcíak Kubako XIX. mendeko burdinbideen atzean zeuden interes ekonomiko kapitalistak eta esklabotza agerian utzi zituzten, eta negozio horietan sarturiko hainbat euskaldunen inguruko datuak ere eman zituzten.