Ondarretako epaile frankistaren aitorpena: “Gupidarik gabe fusilatu behar dira denak”

Atalak: Sailkatu gabea

Presoak Donostiako Ondarretako espetxetik irteten 1942an. Beste asko hiltzera bidali zituen Ramiro Llamas komandanteak urte batzuk lehenago. Argazkia: Kutxa Fototeka

1936ko udazkenean Hernanin eta Oiartzunen frankistek egindako zientoka hilketen arduradun nagusiena izan zen Ramiro Llamas komandante eta epailea. Hilabete gutxira jendaurrean publikoki adierazi zuen fusilatze horien inguruan pentsatzen zuena; diskurtso beldurgarri hori oso osorik aurkitu dugu Gaceta de Tenerife egunkarian: “Harro nago naizenaz (…) eta nire zerbitzuak behar dituzten tokira noa, frontean eta erretaguardian”

1936ko azaroaren 13an, Tolosako espetxean zeuden 20 preso Ondarretako lurralde presondegira eramateko agindu zuen Gipuzkoako Gobernadore Militarrak, eta Ramiro Llamas epailearen eskuetan geratu ziren denak, beste hainbat lagunekin batera. Presoen zerrenda hori Gipuzkoako Probintziako Artxibo Historikoaren webgunean dago zintzilik, Gabino Barroso zizurkildarraren espedientearekin batera.

Hori da dokumentu ofizialetan beraien inguruan dugun azken berria. Hortik aurrera Gabino Barrosori eta berarekin batera Ondarretara eraman zituztenei zer gertatu zitzaien aski jakina da: “Aske” utzi ondoren inongo epaiketarik gabe fusilatu zituzten, udazken ilun hartan frankistek beste askorekin egin zuten bezala –soilik Hernaniko hilerrian, 200dik gora hil eta lurperatu zituztela uste da–. Baina 87 urte geroago hildakoen senideek jarraitzen dute gertatu zenaren inguruko froga, dokumentu ofizial eta benetako aitortzarik izan gabe.

1936ko azaroaren 13an Tolosatik Ondarretara eramandako presoen zerrenda. Irudia: Gipuzkoako Probintziako Artxibo Historikoa.

Ostiral honetan Arrasateko Udalak Intxorta 1937 elkartea omenduko du, memoria historikoaaren arloan egindako lanagatik. Hain justu, elkarte honek pasa den irailean Euskal Herriko diputatu hautetsiei eskatu die ekimen parlamentario bat jar dezatela martxan, Guardia Zibilaren artxiboetan oraindik dagoen informazio guztia Memoria Historikoaren Dokumentazio Zentrora eramateko. Izan ere, Espainiako Barne Ministerioak Guardia Zibilaren artxiboetan dagoen dokumentazioa erabili du Debagoienako hainbat fusilaturen senideen eskariari erantzuteko: Guardia Zibilak atxilotu zituela dio ministerioaren gutun ofizialak, eta Gobernadore Zibilaren kargu egon ondoren Ondarretara eraman zituztela “Plaza hartako Epaile Militarraren esku geratzeko”.

Epaile militar hori Ramiro Llamas del Toro zen. 1936an Gipuzkoan izandako fusilatzeen historian bide guztiek daramate beragana, eta bide guztiak itsu bihurtzen dira hortik aurrera.

Egiaren Topaketak Arrasaten 2023ko irailean. Argazkia: Intxorta 1937

1934KO IRAULTZAILEAK ERREPRIMITZEN

Lehenago ere esana dugu blog honetan 1936ko kriminal frankisten artean Ramiro Llamasen izenak toki garaienetakoan behar lukeela, Gipuzkoako fusilatzeen arduradun zuzena izan zelako historialari eta lekuko askoren ustez.

La General akademiaren irudi bat, Tetuanen, Llamasek sortu eta zuzendu zuen, Marokon giro militar kolpistaz mozkortzen zen bitartean. Argazkia: Vida Escolar

Infanteriako Komandantea, kolpista gehienen kasuan bezala Afrikako espainiar kolonietan hasi zuen bere karrera 1907 inguruan. 1926an La General izeneko akademia bat sortu eta zuzendu zuen Tetuanen; jadanik epaile militar “prestigiotsu” bezala ageri zaigu zenbait liburutako oharretan. Gero auzi-epaile jarri zuten Burgosen, eta handik erreprimitu zituen bere jurisdikziopean zeuden Gipuzkoako herrietako 1934ko iraultzaileak, Guadalupeko fuertean preso hartutako arrasatear eta hernaniar ugari barne.

Celestino Uriarteren biografian (Txalaparta, 2008) Juan Ramon Garaik nabarmentzen duenez, gotorleku hartako egonaldian Hernaniko eta Arrasateko ezkertiarren artean harreman estua izan zen eta horren ondorioz sortu zen bi urte geroago gerra lehertu zenean Dragones batailoi ezaguna. Akaso zerikusirik ote du Llamasek bi herri horiekiko erakutsitako setakeriarekin?

1936AN “EPAILE BEREZI” DONOSTIAN

Gauza da 1936an faxistek estatu kolpea jo zutenean berehala egin zuela bat haiekin, eta irailaren 14an “epaile berezi” izendatu zutela Donostian. Eta orduan bai, eskuak libre, kargu hori nahieran baliatu zuen bera bezala pentsatzen ez duten guztiak desagerrarazteko. Llamasek sinatzen zituen Gobernu Militarreko bere egoitzatik Ondarretako presoak “aske” uzteko aginduak, ondoren fusilatzera eraman zitzaten.

Sobornoak onartzeagatik eta bere diru-zalekeriagatik egin zen ezagun Llamas –Bergarako udaleko idazkari Periko Zabalaren eta bere anaia Luisen bizitza salbatzeko 50.000 pezeta ordaindu zizkion familiak epaileari, testigantzen arabera–, eta jakina da euskal apaizei zien gorrotoa: “Hamasei euskal apaiz fusilatu ditut eta 160 izan daitezela aginduko dut”, esan zion Pasaiako koadjutoreari, liburu batean bere aginduz hildakoak zeintzuk ziren begiratzen zuen bitartean.

Ramiro Llamasek sinatzen zituen “aske” uzteak 1936ko udazkenean Gipuzkoan, baina sobornoak ere onartzen zituen, kontrarioak espoliatzen zituen bitartean. Argazkia: Intxorta 1937

“BENETAN DAMUTZEN EZ DIRENEI, MAÜSER FUSILA”

Emilio Mola jeneralak “diskretuago” fusilatzeko agindu arren, dirudienez apaizen kontrako errepresioak oihartzun dezentekoa izan zuen eta epaile kargua kendu zioten azaroaren 22an Llamasi. Ordurako eginda zeukan triskantza ordea: zientoka hildako Donostian, Hernanin, Oiartzunen eta Beran.

Kargu aldaketa, noski, ez zen zigorra izan, saria baizik. 1937an Tenerifen ikusiko dugu, Marokoko Mendebaldeko Barrutiko Komandante Nagusiaren Landako Laguntzaile bezala, Toledon Bailen batailoian ibili ondoren. Ahoa suelto edukitzen zuen horietako zen Llamas, eta hitzaldiak ere ematen zituen, movimiento nazional-katolikoari gorazarre eginez. 1937ko ekainaren 24an diskurtso beldurgarri bat bota zuen La Lagunako Leal antzokian, eta lotsagorritu gabe zera aitortu zuen jendaurrean:

“Aurreko aldietan esana dut, masoiak, judutarrak, sozialistak, komunistak… gaur arte euren akats eta zorigaiztoko sentimenduei uko egin ez dieten guztiak, gupidarik gabe fusilatu behar dira”

Behar al da hiltzaile baten aitortza argiagorik egindako krimenak frogatzeko? Llamas apenas hilabete batzuk lehenago Donostian aritu zen, buru-belarri aritu ere, antzoki horretan hitzez esandakoa praktikan jartzen.

Gaceta de Tenerife-k oso osorik argitaratu zuen Llamasek fusilatzeen inguruan pentsatzen zuenari buruzko diskurtsoa.

Diskurtsoa Gaceta de Tenerife egunkariak publikatu zuen hurrengo egunean osorik, baina orain arte oharkabean igaro da Gipuzkoako 1936ko krimen frankisten ikerketetan, baieztapen esanguratsuak diren arren. Are gehiago, badirudi Llamas harro sentitzen dela egindakoaz, halaxe dio aurrerago:

“Zer egin daiteke beraiekin? (…) Itzalean daudenei eta okasioak eskatzen duenean soilik azaltzen direnei, benetan damutzen ez direnei, maüser fusila”.

Orain badakigu nondik aginduta etorri ziren Donostian eta inguruko herrietan gauerdian entzundako tiro hotsak. Eta 1937an Kanariar Uharteetan izandako bigarren olatu errepresiboa ere nork bultzatuta egin zen susma dezakegu.

HILETA SOLEMNEA BORREROARENTZAT

1938an Llamas espainiar kolonietara itzuli zen, Ceutara, eta urte horretako ekainean San Martzial Infanteriako 6. batailoira lekualdatu zuten. Castellóko frontean hil zen. 1938ko uztailaren 14an haren aldeko meza antolatu zuten Afrikako Andre Mariaren Santutegian, Ceutan, besteak beste Marokoko Armadaren buruzagi nagusia eta hiriko alkatea bertan zirela, eta ekitaldi “solemnea” izan zen, El Faro de Ceuta egunkarian irakur dezakegunez.

Santua Guztien eguneko irudi bat 1936ko fusilatuen omenez Hernaniko hilerrian eraikitako kriptan. Hamarkada askotan kladestinoki utzi zituzten loreak eta ikurrinak senideek. Argazkia: Urko Apaolaza

Berak hiltzera bidalitako guztiek, ordea, 40 urte baino gehiago itxaron behar izan zuten halako omenaldi bat jasotzeko. Eta senideak oraindik zain daude, benetako aitortza ekarriko dien froga ofiziala artxibo ezkuturen batetik noiz itzuliko dieten zain.