Chivitek Irulegiko eskuaz esandakoak, hizkuntza politiketan badu islarik?

2022-11-16  //  Euskara, Historia  //  Iruzkinik ez

Maria Chivite Nafarroako presidentea Irulegiko eskua aurkezteko unean (argazkia: Nafarroako Gobernua)

Arangurengo Gongora jauregian Irulegiko eskuaren aurkezpenean María Chiviteren diskurtsoa izan da, askoren harridurarako, Aranzadiren aurkikuntzaren garrantzia azpimarratzeko indartsuenetakoa eta mamitsuenetakoa.

Nafarroako Gobernuko presidenteak esan du “lehen mailako mugarri historikoa” dela brontzezko eskuan Antzinaroko euskarazko testu bat aurkitu izana. Egindako lanaren zorroztasuna ere azpimarratu du –75 urte bete dituen Aranzadi bezalako elkarte bat atzean egoteak ematen duen berme guztiarekin–, eta aztarna honek balioko duela garai hartako Irulegiko herritarren, baskoien “ahotsa zuzenean entzuteko”, orain arte genekien apurra “erromatarrek kontatu zigutelako”. Mattin Aiestaran Irulegiko aztarnategiko zuzendariak esandakoekin bat egiten dute hitz horiek. (gehiago…)

“Ez dadila entzun gehiago ‘askatuta’ hitz nazkagarria”

2022-10-19  //  Historia  //  Iruzkin bat

Larunbatean Hernaniko Udalak beharrezkoa den oroimen ekitaldia egingo du herriko hilerrian 1936an frankistek hildako 200 lagunak gogoratzeko. Baina zeintzuk izan ziren krimen horien arduradunak? Zeinek sustatu eta agindu zituen fusilatzeak? Komeni da izen horiek ere ez ahaztea.

[*Post hau eguneratu egin dugu 2022ko urriaren 22ko omenaldiaren ondoren, fusilatuen senideek eta beste hainbat pertsonek emandako informazio osagarriarekin]

1936ko urriaren 19an, José María Arellano Gipuzkoako gobernadore zibil falangistak halaxe amaitu zuen Donostian Diputazioaren jauregian emandako hitzaldi gogorra, Diario Vasco-ren biharamuneko kronikan irakur dezakegunez: “Ez dadila entzun gehiago askatuta hitz nazkagarria”. Odolez zipriztindutako heriotza-orgia baten azken hitzak dira, ordu batzuk lehenago hogei lagun fusilatu baitzituzten Hernaniko hilerriko horman, tartean Aitzol  apaiz euskaltzalea. Errepresio giro likatsu hartan, ez ziren fusilatze haiek lehenak izan, ezta tamalez azkenak izango ere.

(gehiago…)

Basotik: makroproiektu berria Gipuzkoan, berdez mozorrotua

2022-06-30  //  Azpiegiturak, Ekonomia, Ingurumena  //  Iruzkinik ez

Ekainaren 9an aurkeztu zuen Gipuzkoako Aldundiak Basotik fundazioa (argazkia: GFA)

Basotik fundazioa aurkeztu du duela gutxi Gipuzkoako Foru Aldundiak, lurralde horretako baso pribatuen kudeaketa “aurreratua” egiteko asmoarekin. Markel Olano ahaldun nagusiaren esanetan “kudeaketa jasangarria egin eta jauzi kualitatibo bat eman” nahi da sektorean. Datuak ez dira nolanahikoak: 2 milioi euro inbertituko ditu diputazioak hasieran, eta hurrengo bost urtetan beste 8 milioi euro; aurreikusi dute 40.000 hektarea kudeatuko dituztela, gehienak 9.500 baso-jabe txikirenak, horretarako lagapen bidezko eredua oinarri hartuta. Olanok fundazioaren aurkezpenean esan zuen Gipuzkoako lur-azaleraren %61 dagoela basoz estalita eta CO2a xurgatzeko tresna aparta direla –“gure altxorra dira”–. (gehiago…)

‘Trantsizioan’ poliziaren errepresioak hildakoen %37 euskal herritarrak ziren, ikerketa baten arabera

2022-06-02  //  Historia, Politika  //  Iruzkinik ez

Istiluak Gladys Del Estal ekintzailearen hiletetan, Donostiako Egia auzoan (argazkia: Gordegia)

1975etik 1982ra arteko epea ikertu du David Ballester historialariak eta liburu batean eman ditu ondorioak: urte horietan indarkeria polizialak Espainiako Estatuan 134 pertsona hil zituela dio, horietatik 50 Hego Euskal Herrian. Igandean omenaldia egingo diote Gladys del Estal ekintzaile ekologistari, 1979an guardia zibil batek Tuterako jaialdi antinuklearrean hila.

Espainiako Estatuan “trantsizio politikoa” deituriko garai hura ez zela batzuek esan bezain baketsua erakusteko, ikerketa abiatu zuen David Ballester historian doktoreak eta Las otras víctimas (Beste biktimak, Prensas Universidad de Zaragoza, 2022) liburuan plazaratu ditu emaitzak. Esku artean dituen datuen arabera, 1975etik 1982ra indarkeria polizialaren ondorioz 134 lagun hil ziren Espainiako Estatuan, gehienak “gatillo facil” delakoagatik, baina baita manifestazioetan izandako istiluen ondorioz eta torturengatik ere. (gehiago…)

Donostiako burges “modernoek” nola egin zuten dirua?

2022-05-26  //  Ekonomia, Gizartea, Historia, Sailkatu gabea  //  Iruzkinik ez

Brunet familia Zarautzera egindako irteera batean. José Bruneten argazkiak jasotzen ditu Koldo Mitxelenako erakusketak.

Koldo Mitxelena Kulturunean erakusketa zabal bat dago ikusgai Donostiako familia entzutetsuenetako bateko kideek ateratako argazkiekin: Aurrera eginez deitu diote. José Brunet Berminghamek XIX. mendearen azken herenean ateratako dozenaka argazkiz dago osatuta eta benetako altxorra dira hiriak izandako “hirigintza-eraldaketa handiena” ikusteko. Garai haietan egin ziren azpiegitura obrez gain, donostiar burgesen bizimodua islatzen duten argazkiak ere badaude, Bruneten birbiloba batek, egun Real Defensako markesa denak, utzitako bilduman.

Brunetarrak XVIII. mendean iritsi ziren Kataluniako Copons herritik Donostiara eta hurrengo hamarkadetan hiriko bizitza ekonomiko eta politikoan sartu ziren buru-belarri. Merkataritzari eta bankuen negozioari esker diru asko egin zuten eta hainbat azpiegituretan inbertitu zuten kapital hori –tranbia edo gas fabriketan kasu–, baita XIX. mendean aitzindari izan ziren papergintzako eta ehungintzako enpresetan ere; gainera, politikoki ideia liberalekin lotuta zeuden, haietako kide batzuk Donostiako udaleko zinegotzi eta alkate izatera iritsi ziren karlistaldien gerrateetako garai zailenetan.

Itsasontzia Kontxako badiara sartzen. Brunet familiak, Collado eta beste batzuekin batera, amerikako kolonietako azukre, tabako, kakao eta kotoiarekin komertziatuz egin zuen dirua batik bat, lan esklaboaren bidez ekoiztutako lehengaiak.

Erakusketaren komisariatuek azpimarratu dute José Brunetek “modernitatearen aldeko apustua” egin izanari esker ditugula argazkiok orain. Antolatzaileetako bat den Gipuzkoako Foru Aldundiko Kultura diputatu Harkaitz Millanen esanetan argazkiek “iragana miresten geratu ez zen gizarte bat” erakusten dute, “abangoardiekin bat eginez, teknologia besarkatuz, mundura zabaltzen zen gizarte berri eta ireki baten ikuspuntuarekin”. Beste antolatzailea Donostiako Sustapena SA sozietate publikoa da –Brunet familia erakunde horren sortzaile izan zen–, eta bere arduradun Marisol Garmendiaren aburuz “aurrerakuntza” hori ez litzateke posible izango Donostiako “hiritarren energia ekintzailerik” gabe.

Baina, argazkietako pose eta irudikapenetatik harago, zer gehiago dakigu XIX. mendeko burgesia horretaz? Adibidez, nola metatu zuten dirua José Brunet eta bere ahaideek, hain garrantzitsu izan omen ziren inbertsio horiek egiteko?

Azukrea eta Donostiako merkataritzaren alde iluna

Montserrat Garate EHUk ikerlariak Brunet familiaren negozioak arakatu izan ditu eta argi ikusten da kapital pilaketa handiena azukre eta kakaoaren garraioarekin egin zutela, Donostiak Caracas eta Habana bezalako hiriekin zituen harremanak profitatuz. José y Francisco Brunet konpainiaren 1823ko balantze batean ageri denez biltegietan zituzten gaietan –229.000 errealetan baloraturik– gehiengoa “azukre kubatarra” zen. Eta badakigu Antilletako irla hartan, Trinidad, Matanzas eta antzeko tokietan esklaboen lan eskuari esker ekoizten zela osorik kanaberatako azukrea, naiz eta 1820tik aurrera esklabotza debekatuta zegoen.

1820tik 1868ra 375.000 esklabotik gora eraman zituzten Afrikatik Kubara, Manuel Moreno Fraginals historialariak dioenez. Asko izan ziren negozio horretan parte hartu zuten euskaldunak, baita azukrea egiteko sail, fabrika edo ingenioak zituztenak, zuaznabartarrak kasu. Hernanin eta Donostian erroturiko familia honetako kide batek, Benito Zuaznabarrek, Urumea izeneko azukre ola zuen eta bertan 400 esklabo erabiltzen zituen (1). Kuba barruan ere sare klandestinoak zituzten Habanatik Cienfuegosera esklaboak eramateko, azukrearen boom bat bizi zelako eskualde horretan –1830eko hamarkadan ekoizpena boskoizteraino, Cienfuegosen 2012an argitaraturiko saiakera batean irakur dezakegunez (2)–. Testuinguru horretan irabazi zuen dirua Brunet konpainiak azukre kubatarrarekin, hareago, badakigu 1831n Habanan familiaren ordezkari bat jarri zutela merkataritza operazio horiek hobeto kontrolatzeko (3).

Habanako hiria eta esklabo salmenta XIX. mendeko irudi banatan.

Brunetarrek hainbat itsasontzi zituzten beren esku, baina Montserrat Garatek azterturiko 1823ko balantzean azaltzen denez, Amerikara joaten ziren beste espedizioetan ere bazuten partea, kasu askotan Baionatik eta Bordeletik ateratzen zirenak. Atlantikorantz begira zeuden hiri horiek, merkataritza portu handiak zituzten eta esklaboak harrapatzeko espedizio ugariren abiapuntu ere izan ziren XVIII. eta XIX. mendeetan –Tromelingo irlan 1760an abandonatutako esklaboak, adibidez, Baionatik irtendako ontzi batean zihoazen, Donostiako Euskal Itsas Museoko erakusketa batean ikus daitekeen bezala–.

Tabakoa, kotoia eta fabrika modernoen oinarriak

Beste negozio ildo bat tabakoa izan zen: produktu horren salerosketa monopolizatu zuten Queheille eta Collado familiekin batera aritu ziren José eta Francisco Brunet –tabako fabrika bat ere izan zuten–. Kotoia ere inportatu zuten donostiar burgesek, horretarako New Orleanseko portuetatik kargamendua ekarriz, garai haietan esklabotzaren munduko epizentroetako bat zena. Kotoiarena ez da debaldekoa, Brunet familiak 1845ean Lasarte-Orian ehungintzako fabrika sortu zuen, 340 langiletik gora zituena –asko emakumeak, kapitalismoaren eskari asegaitzari erantzuteko lan-merkatuan sartu berriak–, beren etxola eta elizarekin.

Emakume langileak Lasarte-Oriako ehungintzako fabrikan.

Amerikako kolonietan esklabo lanarekin lorturiko aberastasuna –izan zuzenean gizakiekin trafikatuz, izan ekoizpena salerosiz– metropoliko industrian, bankuetan edo higiezinetan inbertitzea klasiko bat da. Eta Brunet familia ez zen salbuespen izan.

José Manuel Brunet y Pratek –gure argazkilariaren aitak– Tolosan La Esperanza paper-lantegia sortu zuen 1841ean, eta hurrengo hamarkadetan Donostiako argiteri eta gas konpainian, bankuen sorreran eta beste hainbat azpiegituratan jarri zuen dirua; geroago, bere seme José Brunetek, familiako beste kide batzuekin batera Donostiako lehen tranbiaren eraikuntza sustatu zuen.

Esklabistak bazkide

Burdinbideak ziren “modernitatearen” sinbolo XIX. mendeko bigarren erdialdean, ez bakarrik iberiar penintsulan, baita Amerikako kolonietan ere. Kuban XX. mendea iritsi zenerako 10.000 kilometro burdinbide zeuden azukrea garraiatzeko (4); esklaboek irekitako bideak ziren noski, hain lan-baldintza basatitan, ezen matxinatu egiten baitziren nagusiek obra horietara bidali ez zitzaten, Domingo Aldama euskal esklabista eta sakarokratari Habanako bere jauregian gertatu bezala.

Ez dakigu 1880ko hamarkadan Compañía del Tranvía de San Sebastián (CTSS) egiteko langileak nola aritu ziren, baina Koldo Mitxelenan ikus dezakegun argazkiren batek iradokitzen digu Habana eta Donostia ez zaudela hain urrun urte haietan.

Langileak zamalanetan Ondarreta inguruko tunel baten eraikuntzan.

Tranbiaren konpainian akziodun nagusietako batzuk ziren brunetarrak, baina baita Antonio López Comillaseko markesaren klana ere. Azken urteetan ezagun egin zaigu Antonio Lópezen izena, bapore bidezko garraioan ez ezik, esklabotzan buru-belarri aritu zelako eta Bartzelonan bere omenez zuen eskultura kendu zutelako protesta artean –Espainiako Estatuan kasu bakarra, nahiz eta gertuago hamaika esklabistari gorazarre egiten jarraitzen dugun–. Martín Rodrigo Alharilla Pompeu Fabra unibertsitateko irakaslearen ikerketek agerrarazi dute norainokoak ziren Lopezen sareak: Donostian ere bazituen bere kontsignatarioak eta lagunak.

Ezin ahaztu Patricio Satrústegui, Kubara joan zen donostiarra, Lópezen sozio nagusietakoa izan zela A. López y Cía bapore-konpainian. Kabotaje enpresa bat ere bazuten elkarrekin Kuban –Aldama, Salvador Samá, Julian Zulueta eta beste hainbat esklabista handiren parte hartzearekin–, eta horien bidez esklaboak irlako toki batetik bestera garraiatzen zituzten, Jose Antonio Piquerasek Negreros (Catarata, 2021) bere lan berrian azaltzen duenez. Donostian Ondarretako hiribide nagusi baten izena eta hainbat etxetzar geratzen dira Satrústeguik lortu zuen aberastasun horren lekuko, Igeldoko Satrústegui jauregia esaterako.

Ondarretako obrak, atzean Satrústegui jauregi egin berria ikus daiteke, kartzela zenaren gainean.

Juanjo Olaizola Euskal Herriko trenbideen historian adituak CTSSri buruzko bere tesian dio “Comillas taldeak” 450 akzio zituela Donostiako tranbian, Brunet familia ez zen oso atzean geratzen kopurutan, eta kasu batzuetan Satrústeguirekin batera ikusten ditugu akzioak partekatzen.

Donostiako tranbiaren konpainian ere inbertitu zuten Kuban eta beste toki batzuetan –zenbaitetan esklabotza baliatuz– dirua egindako gizonek.

Hori guztia (ere) ezagutu beharra dago, Brunet eta antzeko burgesen historia kontatzerakoan. Hortaz, joan gaitezen ikustera argazki garrantzitsu horiek, baina erabiliko ditugun betaurrekoak ez daitezela izan iragana miresteko, baizik eta Donostiak XIX. mendean izandako eraldaketa eta “aurrerakuntza” handi horren atzean zegoenari erretratu osoago bat egiteko.

(1) UGALDE, A. (koor.): Patria y libertad. Los vascos y la guerras de independencia de Cuba (1868-1898), Txalaparta, 2012. Cecilia Arrozarena izenarekin idatziriko artikuluan aurkitu dezakegu Zuaznabar familiaren berri Kuban.
(2) GARCÍA MARTÍNEZ, O.: Esclavos y colonización en Cienfuegos. 1819-1879, Ediciones Mecenas, 2012.
(3) MUGARTEGUI, I.: “Incentivos y dificultades para la inversión del capital mercantil en Guipúzcoa, siglos XVIII y XIX”, Itsas Memoria, 4. zk, 2003. Brunet familiak Habanan izan zuen ordezkari horren inguruko informazioa Gipuzkoako Protokoloen Artxibo Historikoko dokumentu batean ageri da eta dirudienez Manuel Bruneten iloba zen, Martin de riera izenekoa.
(4) ZANETTI, O; GARCÍA, A.: Caminos para el azucar, Editorial de Ciencias Sociales, Habana, 1987. Lan itzel honetan, Zanettik eta Garcíak Kubako XIX. mendeko burdinbideen atzean zeuden interes ekonomiko kapitalistak eta esklabotza agerian utzi zituzten, eta negozio horietan sarturiko hainbat euskaldunen inguruko datuak ere eman zituzten.

Maiatzak 1: prekarietatearen eta langileen pobretzearen aurrean, zein da alternatiba?

2022-04-29  //  Ekonomia  //  Iruzkinik ez

Milaka lagun bilduko dituzte igande honetan kalean sindikatuek, Maiatzaren Lehenarekin batera. Bi urteko pandemiaren ondoren, termometro bat ere bada hori, langile borroka nola dagoen neurtzeko.

ELAk prekarietatearen aurkako aldarria eramango du karriketara, zifra gordin batekin: 541.600 lanpostu prekario daude gaur egun. LABek zaintza lanak, ondasunak eta enplegua banatzean egin du azpimarra, eta herri ugaritan mobilizazioak iragarri ditu horretarako. Ipar Euskal Herrian, berriz, mobilizazio bateratuak antolatu dituzte sindikatu eta eragileek, “mundu justu, jasangarri, solidario eta baketsu” baten alde. Eta CCOOk eta UGTk, beren aldetik, Hego Euskal Herriko hiriburuetan egingo dituzte manifestazioak elkarrekin, irtenbidea “prezioak mugatu eta soldatak igotzea” dela esanez. (gehiago…)

Pederasten boterea

2022-02-18  //  Gizartea  //  Iruzkinik ez

Nafarroako Gobernuak eliza eta sexu-gehiegikerien inguruan liburua kaleratu zuen iaz (argazkia: Nafarroako Gobernua)

Eliza katolikoko ordezkariek haurren kontra hamarkada askotan egindako sexu-gehiegikerien auziak eztanda egin du Euskal Herrian. Nafarroan 1948 eta 1985 artean gertaturiko 60 kasu identifikatu ditu NUPeko ikerlari talde batek, baina azaldu dutenez “izebergaren punta” baino ez dira. Foru gobernuaren aginduz egindako txostenean erasotzaileen kopurua –gutxienez 31 ustezko pederasta– eta profilak ageri diren arren, haien izenak ez dira publiko egin. Aldiz, biktimen testigantzen zatiak bai. (gehiago…)

Laino beltzen arteko eguzki printzak

2022-02-09  //  Ekonomia, Euskara, Hedabideak  //  Iruzkinik ez

Argia Sariak banatzeko unea oso berezia da etxe honetan lan egiten dugun guztiontzat. Aurten, berriz ere ekitaldi jendetsurik gabe egin behar izan dugu, sarien funtzio nagusietako bat dena ase ezinda: euskal kulturgintzarentzat eta gizarte eragileentzat bilgune izatea. Baina, sari bakoitza iragartzeko bideoak egunez egun zabaldu ahala jasotako erantzunak, zoriontzeak eta eskerrak emateko mezuek indarra eman digute aurrera jarraitzeko; begien bistan ikusten diren laino beltzak igarotzeko indarra. (gehiago…)

Nork sortu zuen Anai Artea

2022-01-13  //  Historia  //  Iruzkinik ez

Piarres Lazarbal, Teleforo Monzon eta beste hainbat ordezkari Burgoseko prozesuaren testuinguruan prentsaurrekoa ematen.

Euskal errefuxiatuei laguntzeko 1960ko hamarkada amaieran sorturiko Anai Artea elkartearen historia laburbiltzen duen liburua argitaratu du Elkarrek. Txomin Hiriart-Urrutyk egindako ikerketa da eta Joseba Sarrionaindiaren sar hitza ere badu. Elkarteak ehunka iheslari artatu zituen frankismorik okerrenean, harrapatuak eta torturatuak izateko beldurrez Hegoaldetik Iparraldera edo “bestaldera” igaro zirenak, Sarrionaindiak dioen moduan. Gure historia hurbileko ekimen solidario garrantzitsuenetako baten berri ematea ezinbestekoa zaigu, oroimen historikoa berreskuratu nahi badugu, eta Hiriart-Urrutyri sumatzen zaio ahalegin hori, datuak eta informazio esanguratsuak emanez.

Baina, liburuaren harira Juan Mari Arregik, urte haietan ere bestaldean errefuxiaturik egon zenak, kritika zorrotza egin du Anai Artea elkartearen sorreraren inguruan orain arte “ezker abertzaleko historialari ofizialek” eman izan duten bertsioaz, eta gezurtatu egin du elkartea Telesforo Monzon eta Piarres Larzabalek sortu zutenik: “Ez da egia. Egia dena da bere presidente eta idazkari izatea onartu zutela”. Arregik proposatu zien hori, errefuxiatuei laguntzeko Donibane Lohizune inguruan sorturik zuten sarea ofizializatu eta Anai Artea izena jarri zienean. (gehiago…)

Zergatik egin du porrot greba orokorraren aukerak?

2021-12-09  //  Ekonomia, Gizartea  //  Iruzkinik ez

2020ko urtarrilaren 30eko greba orokorreko manifestazioa (argazkia: Amaia Lekunberri / ARGIA)

Euskal Herrian greba orokor bat antolatzeko aukera mahai gainean izan da behin eta berriz azken hilabeteotan sindikatuen artean. LABek mahairatu zuen lehen aldiz Maiatzaren Leheneko ekitaldietan halako mobilizazio bat egiteko beharra, eta ELAk ez zuen ezezkorik esan. Arrazoiak soberan daude bi euskal sindikatu nagusientzat: pandemiaren ondorioz hartutako neurri ekonomiko eta sozialei buelta emateko premia, zerbitzu publikoak indartzea, Espainiako lan eta pentsio erreformen torlojua askatzeko ahalegina, Europako funtsen itzala…  Baina greba egiteko unean eta estrategian huts egin du elkarlanak. (gehiago…)